Χαϊνηδες ή Καλησπέριδες: Οι κλεφταρματολοί της Κρήτης, ο φόβος και ο τρόμος της Τουρκιάς.

 

Επιμέλεια κειμένου Ρίκη Ματαλλιωτάκη 

Άμα λευτερωθεί η Κρήτη θα λευτερωθεί κι εμένα η καρδιά μου .Άμα λευτερωθεί η Κρήτη θα γελάσω.- Νίκος Καζαντζάκης-

Την λέξη «χαΐνης» αραβικά ḵẖāʼin -δηλαδή κακοποιός,  ληστής, φυγόδικος, αχάριστος-  ή τουρκικά hain- δηλαδή δόλιος, προδότης-την χρησιμοποιούσαν οι Τούρκοι για να χαρακτηρίσουν τους χριστιανούς αντάρτες που εμφανίστηκαν στο νησί μετά την τουρκική κατάκτηση, κι ήταν ανάλογοι με τους κλέφτες της υπόλοιπης Ελλάδας. 

Για τον κρητικό λαό  όμως ήταν οι επαναστάτες και οι ανυπότακτοι, οι οποίοι με δικά τους μέσα προσπάθησαν να εξοντώσουν τον τουρκικό ζυγό γι’ αυτό και τους τούς αποκαλούσε «αδελφοποιτούς» ή «Καλησπέριδες»- καθώς συνήθιζαν να κατεβαίνουν από τα ορεινά στα πεδινά τις νύχτες και να κάνουν ξαφνικές και αιματηρές επιδρομές στους Οθωμανούς- και ήταν κυρίως νέοι άνδρες, οι οποίοι κατέφυγαν στα βουνά και τα «έβαλαν» με τους γενίτσαρους, -ΔΕΙΤΕ ΕΔΩ και ΕΔΩ -το επίλεκτο σώμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τα σώματα των χαΐνηδων άρχισαν να σχηματίζονται αμέσως μετά την κατάκτηση του νησιού, όπως συνέβη αλλού με τους κλέφτες· και ο Τουρνεφόρ, ένας Γάλλος βοτανολόγος που βρέθηκε στην Κρήτη γύρω στα 1700, δεν τους χαρακτηρίζει ληστές ή αντάρτες αλλά «Έλληνες επαναστάτες» και αναφέρει ότι «επέπιπταν, έκαιαν, διήρπαζαν, εσκότωναν και εμεταχειρίζοντο εκείνους που συνελάμβαναν με τόση σκληρότητα, ώστε είχαν αποβεί ο φόβος των Τούρκων.» 

Πράγματι, οι χαΐνηδες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην προετοιμασία για την απελευθέρωση της Κρήτης από τον τουρκικό ζυγό και με τον δικό τους «παράνομο» τρόπο προσπάθησαν να προστατέψουν τη ζωή και την περιουσία του χριστιανικού ελληνικού πληθυσμού και αρκετές  ηρωικές μορφές κλεφταρματολών αναδείχθηκαν την εποχή εκείνη ολόκληρη την Κρήτη. Ο Δημήτριος Λόγιος,-ΔΕΙΤΕ ΕΔΩ- ένας από τους πιο ξακουστούς χαΐνηδες,  οι Χάληδες και οι Γιανναρήδες στα Χανιά, οι Δεληγιαννάκηδες και οι Κουτσούρηδες στα Σφακιά, ο Σήφακας στον Αποκόρωνα, οι Τσουδεροί στο Ρέθυμνο, ο Γιάννης Παλμέτης στο Μυλοπόταμο, οι Άνωγειανοι Σταύρος Ξετρύπης, Σταυρούλης Νιώτης, Βασίλης Σμπώκος και αμέτρητοι άλλοι

Οι χαΐνηδες ήταν ουσιαστικά οι μόνοι που μπορούσαν να υπερασπιστούν τον ελληνικό πληθυσμό σε ολόκληρο το νησί και οι γενίτσαροι ευρήκαν εις αυτούς τον δάσκαλόν τους, δυστυχώς όμως  όσοι  συλλαμβάνονταν βίωναν φριχτά βασανιστήρια και πέθαιναν με απάνθρωπο τρόπο στο τσιγκέλι.

Ο Κόκκινος γράφει σχετικά: «Οι κλέφτες της άλλης Ελλάδας συνεβιβάζοντο ενίοτε και εγίνοντο αρματολοί και μερικοί ετιμωρούντο μόνον με φυλάκισιν, από την οποία συχνά εσώζοντο. Αλλ’ οι χαΐνηδες της Κρήτης, όταν έπεφταν στα χέρια της εξουσίας ήταν χαμένοι. Η μανία των Τούρκων εναντίον τους δεν έβρισκεν άλλην ικανοποίησιν παρά την διά μαρτυρίων θανάτωσιν.» Η εκτέλεση γινόταν δημόσια για παραδειγματισμό. Παρά τη σκληρή καταστολή, οι χαΐνηδες πλήθαιναν και με τον καιρό σχηματίστηκαν ολόκληρα καπετανάτα, τα οποία αποτέλεσαν τους βασικούς πυρήνες των διάφορων επαναστάσεων της Κρήτης. Τα χωριά Κάμπος, Θέρισσος, Λάκκοι και Μεσσαράέγιναν τα πρώτα καταφύγια των ανταρτών· εκεί κατέφευγαν όσοι δεν μπορούσαν να υποφέρουν την τυραννία των Οσμανλήδων: «Οι τόποι όπου δεν έφταναν και δεν ημπορούσαν να ζήσουν παρά μόνον τα γεράκια, τα τσακάλια και τα αγριοκάτσικα έγιναν δεύτερες πατρίδες των. Και αι κρημνώδεις χαράδραι των βουνών από τους οποίες εξεχύνοντο ορμητικοί και μαινόμενοι κατά των εγκληματικών τεράτων που εξαπέλυσεν η τουρκοκρατία εις την Κρήτην.»

Στα 1689 οι τουρκικές αρχές εξανάγκασαν τους χριστιανούς κατοίκους των ανατολικών επαρχιών (Πεδιάδας, Λασιθίου, Μεραμπέλλου, Ιεράπετρας και Σητείας) να υπογράψουν ταυτόσημες δηλώσεις, με τις όποιες αναλάμβαναν όλες τις ευθύνες για τη δράση ή την απόκρυψη των χαΐνηδων: «… ομοφώνως κατέθεσαν (οι Χριστιανοί), ότι συμφώνως προς τα εν τω φερμανίω εντελλόμενα, καθίστανται αλληλεγγύως υπεύθυνοι, δηλώσαντες τα έξης: Εάν από σήμερον και εις το έξης οι άθρησκοι χαΐνηδες αιχμαλωτίσωσι μουσουλμάνον τινά εν τη επαρχία μας ή προξενήσωσι ζημίαν τινά εις την περιουσίαν του, ας εισπραχθή ή ζημία αυτή από ημάς. Μετά δε την εξαγοράν δι’ ιδίων μας χρημάτων των αιχμαλωτιζομένων μουσουλμάνων ας τιμωρώμεθα και ημείς οι ίδιοι».