Ηρώον ή ερείπιον... ιδού η απορία.

 

Επιμέλεια κειμένου Ρίκη Ματαλλιωτάκη

Για να καταλάβεις τι ακριβώς είναι εκείνο που υπάρχει μέσα σ’ ένα ιδιωτικό χώρο παρκαρίσματος και πίσω από σωρούς χορταριασμένων μπάζων πρέπει μάλλον να ρίξεις τα χαρτιά καθώς αφεθηκε να καλυφτεί από πυκνά κι απεριποίητα δέντρα που κρύβουν παντελώς την πρόσοψη του  απαγορεύοντας ως ακόμα και να έχεις εικόνα του κτιρίου και δημιουργώντας έτσι ένα μνημείο-φάντασμα, άγνωστο, δυστυχώς, όχι μόνο στους ξένους μα και στους περισσότερους κάτοικους της πόλης

Κι όμως, τούτο το παντελώς αγνοημένο κτίριο που διόλου δεν τιμά την εικόνα της πόλης μας, το γεμάτο από εγκατάλειψη και βεβήλωση-τούτες είναι οι μόνες λέξεις που μπορούν να χαρακτηρίσουν την κατάντια του μνημείου που υποτίθεται δημιουργήθηκε για να τιμήσει τους Κρήτες αγωνιστές- γνώρισε κάποτε και ημέρες δόξας

Και η σημαντική ιστορία του Ηρώου, που ταυτίζεται, αναπόφευκτα, με τη σύγχρονη ιστορία της πόλης, άγνωστη στους περισσότερους, λησμονείται, καθώς “μισεύουν” ένας-ένας οι άνθρωποι εκείνοι που έζησαν τη δόξα του και είναι σε θέση να μας διδάξουν τη σημασία του.  

Το «Πάνθεον των Κρητών Αγωνιστών», γνωστότερο, ως Ηρώον,  με τον πάλαι ποτέ ανθόκηπο που το περιέβαλε, υπήρξε ένα κομψό κτίσμα νεομινωϊκού ρυθμού, που κτίστηκε το 1930 από τον αρχιτέκτονα Δημήτρη Κυριακό στο πλαίσιο του πανελλήνιου εορτασμού για την συμπλήρωση 100 χρόνων από την απελευθέρωση της Ελλάδας και την σύσταση του Ελληνικού κράτους.

Το ηρώον στην πρώτη του μορφή

Αγαπήθηκε πολύ από τους πολίτες και εξυμνήθηκε αρκετά από τον τοπικό τύπο και στην βραχύβια λειτουργία του και ως το πρώτο Ιστορικό-Εθνολογικό Μουσείο της Κρήτης, γνώρισε ημέρες μεγάλης δόξας. Βρίσκεται στην ανατολική πλευρά της πλατείας Ελευθερίας πάνω στον προμαχώνα Βιτούρη των Ενετικών τειχών, όπως αυτός διαμορφώθηκε μετά την δημιουργία της λεωφόρου Δημοκρατίας. 

 
Σήμερα είναι  εγκαταλελειμμένο, ερειπωμένο και ξεθωριασμένο στο μέσον ενός ιδιωτικού παρκινγκ, περιβαλλόμενο από τουαλέτες και άλλες πρόχειρες κατασκευές, καλυμμένο από αγριοσυκιές και σκουπίδια.  

Παραπήγματα οι "γείτονες" του ηρώου

Ακόμη και όσοι αγνοούν την ύπαρξη και τη ιστορία του είναι αδύνατον να μην το έχουν προσέξει να ξεπροβάλλει μέσα από τα μπάζα τα αυτοκίνητα και την βλάστηση που το πνίγει. Παρά την απαράδεκτη κατάσταση που έχει περιέλθει, μέχρι και το τοιχίο του περιβόλου του με τα ανάγλυφα στεφανάκια και τα χειροποίητα κάγκελα που το συμπληρώνουν, μέχρι και η διάταξη των πανύψηλων δέντρων του κήπου του και κυρίως των συμμετρικά τοποθετημένων φοινίκων που μόλις έφαγε ο νεοεισαχθείς κόκκινος ρυγχωτός κάνθαρος μαρτυρούν, ότι πρόκειται για κάτι σπουδαίο και σημαντικό.

Το τόσο αδικημένο και άτυχο αυτό μνημείο έγινε περισσότερο γνωστό μετά την δημοσίευση στο «Παλίμψηστο» της  εξαιρετικής εργασίας του αρχαιολόγου Γεωργίου Τζωράκη, που ερεύνησε τα αρχεία και τον τοπικό τύπο της εποχής. Με την μελέτη αυτή αντικρούεται κάθε επιχείρημα όσων για λόγους, κυρίως οικονομικούς, προσπαθούν να αποδείξουν ότι δεν πρόκειται για μνημείο και να επισπεύσουν την κατεδάφιση του για την οποία ήδη εργάζεται ο χρόνος και η εγκατάλειψη. 
Πρώτα –πρώτα ο ιδιαίτερος ρυθμός του μνημείου μας οδηγεί στην εποχή του λεγόμενου «Παμινωϊσμού». Η ανακάλυψη του Μινωικού πολιτισμού και οι τολμηρές αναστηλώσεις του Έβανς  στην Κνωσό, είχαν προκαλέσει τον παγκόσμιο θαυμασμό. Κάθε άλλη εκδοχή και περίοδος της Κρητική ιστορίας παραγκωνίστηκαν και τα πάντα είχαν την αναφορά τους στον Μινωικό κόσμο. Τον «πρώτο πολιτισμό της Ευρώπης»!  Έτσι η εμφάνιση του νεομινωϊκού ρυθμού ήταν αναπόφευκτη, αν και δεν γνώρισε ευρεία διάδοση καθώς δεν το επέτρεψαν οι συνθήκες που ακολούθησαν, αλλά και η εγκατάλειψη του νεοκλασικού ρυθμού του οποίου αποτελούσε αντιπρόταση. Το Ηρώον του Ηρακλείου είναι το μοναδικό δημόσιο κτήριο νεομινωϊκού ρυθμού.

Η ιστορία του ηρώου ξεκινά με την εγκύκλιο της κυβέρνησης Βενιζέλου, που υπεδείκνυε την κατασκευή «έργων αναμνηστικών αξίων λόγου», τα οποία θα αποτελούσαν το επίκεντρο του εορτασμού για την επέτειο της Εθνικής Παλιγγενεσίας, πανελληνίως. Την οργάνωση ανέλαβαν οι κατά τόπου Νομαρχίες με τον τότε Νομάρχη Ηρακλείου, Εμμανουήλ Λυδάκη, να επιδεικνύει ιδιαίτερο ζήλο για την εφαρμογή της κυβερνητικής εγκυκλίου.   Ανάμεσα σ΄ όλα τα άλλα συγκρότησε  τετραμελή επιτροπή αποτελούμενη από τον ίδιο, τον Δήμαρχο Ηρακλείου Ανδρέα Παπαδόπουλο, τον διευθυντή του αρχαιολογικού Μουσείου Σπυρίδωνα Μαρινάτο και τον αρχιτέκτονα Δημήτριο Κυριακό. 

Η Επιτροπή ανέθεσε στον τελευταίο την εκπόνηση μελέτης για το ηρώον. Ο Δ. Κυριακός, αρχιμηχανικός του δήμου υπήρξε σπουδαίος αρχιτέκτονας. Έχει χαρακτηριστεί ως ο Τσίλερ του Ηρακλείου και σ΄ αυτόν οφείλονται τα ωραιότερα νεοκλασικά της Κρήτης που έχουν χαρακτηριστεί από καιρό διατηρητέα. Στις 27 Μαρτίου 1930 ο Κυριακός παρουσίασε στην επιτροπή τα σχέδια του μελλοντικού ηρώου που εντυπωσίασαν με τον καινοφανή για τα αρχιτεκτονικά δεδομένα της εποχής τους μινωικό ρυθμό και εγκρίθηκαν ομοφώνως. Διθυραμβικά υπήρξαν και τα σχόλια του τοπικού τύπου που δημοσίευσε τις επόμενες ημέρες την «προοπτικήν αυτού εικόνα». 

Το ηρώον στην πρώτη του μορφή

Στις 27 Ιουλίου 1930 το Δημοτικό συμβούλιο ενέκρινε να διατεθεί για τον σκοπό αυτό ο χώρος παρά την πλατεία Ελευθερίας στην θέση Ντιγλή  Περιβόλι, έναντι του θεάτρου Πουλακάκη, στον άλλοτε κήπο Μάρκογλου. Αμέσως με γοργούς ρυθμούς ξεκίνησε η ανοικοδόμηση  όπως μας πληροφορεί ο τύπος της εποχής που παρακολουθεί τις εργασίες με μεγάλο ενθουσιασμό.
Με τον ίδιο και μεγαλύτερο ενθουσιασμό περιέβαλλε το μνημείο και ο απλός κόσμος. Είναι χαρακτηριστικό ότι το υπέρογκο για την εποχή ποσό των 200.000 δραχμών που υπολογίζεται ότι κόστισε το έργο, συγκεντρώθηκε εξολοκλήρου με εράνους. Είναι συγκινητική η άμιλλα μεταξύ δήμων, κοινοτήτων, συλλόγων, σωματείων εργαζομένων αλλά και απλών ιδιωτών να προσφέρουν ότι μπορούν, όπως προκύπτει από τον τύπο, όπου η επιτροπή δημοσίευε τα ποσά υπό τον τίτλο «Υπέρ Ηρώου» και φανερώνει πόσο συγκινούσε ακόμη τον κόσμο το ηρωικό παρελθόν αλλά και η μεγάλη επιθυμία να τιμηθούν εκείνοι που αγωνίστηκαν για την απελευθέρωση!
Στις αρχές του Οκτωβρίου που θα άρχιζε ο εορτασμός, το ηρώον ήταν έτοιμο. Το μικρό χρονικό διάστημα δεν επέτρεψε να εφαρμοστούν ακριβώς τα σχέδια του αρχιτέκτονα. Ο ίδιος αναφέρει: «Εσκέφθην λοιπόν να κάμω έτσι το έργον που να επιδέχεται συμπλήρωση και με τον καιρό να εμφανιστεί στολισμένο με στερεά υλικά όπως τα μάρμαρα της Ελούντας, τον πορφυρίτη και τα μάρμαρα της Ρεθύμνης τον στεατίτη της Πυργιωτίσσης, όλα αυτά τα κρητικά υλικά που μαζί με τον Κρητικό ρυθμό θα θυμίζουν τους αγώνας της Κρήτης  δίπλα στη μητέρα, από το Ιδομενέα του Ομήρου μέχρι τους τελευταίους σύγχρονους ακρίτες της Μεγάλης Ελλάδος».
Στις 5 Οκτωβρίου 1930 άρχισαν οι εκδηλώσεις για τον εορτασμό της εκατονταετηρίδας, επίκεντρο των οποίων υπήρξε το νεόκτιστο και περίλαμπρο ηρώον. Τα αποκαλυπτήρια του πραγματοποιήθηκαν τη  πρώτη μέρα και υπήρξαν αναμφίβολα το κοσμικότερο γεγονός που γνώρισε ποτέ το Ηράκλειο. Χιλιάδες κόσμος είχε συγκεντρωθεί απ΄όλη την Κρήτη την Ελλάδα αλλά και το εξωτερικό. Ονόματα που ακόμη συγκινούν με το βάρος που κουβαλούν ήρθαν να τιμήσουν το γεγονός. Το Ηράκλειο όπως αναφέρουν τα σχετικά δημοσιεύματα, έγινε Ευρώπη! Πράγματα ασυνήθιστα και πρωτοποριακά για την εποχή έλαβαν χώρα, όπως η φωταγώγηση του μνημείου και η περιφορά επί των κεντρικών οδών του σεβάσμιου μητροπολίτου Τίτου, «επιβαίνων αυτοκινήτου!» Ευχάριστη έκπληξη επισημαίνει ο τύπος προκάλεσε και η επίσκεψη «κάποιων Χανιωτών»! Την Κυβέρνηση εκπροσώπησε ο υπουργός στρατιωτικών Θ. Σοφούλης με μεγάλο αριθμό αξιωματικών του ναυτικού και ευζώνων. Στο λιμάνι βρισκόταν το, διάσημο στην συνέχεια, αντιτορπιλικό Έλλη που απέδιδε τιμές με κανονιοβολισμούς. Παρά τα διάσημα και ηχηρά ονόματα από τη Ελλάδα και το εξωτερικό που παραβρέθηκαν  στην εκδήλωση  και για τα οποία οι εφημερίδες κάνουν εκτενέστατο λόγο, την παράσταση έκλεψαν οι επιζώντες οπλαρχηγοί και αγωνιστές, που αφού παρέλασαν με  τις στολές και τα όπλα τους κρατώντας τα νικηφόρα λάβαρα του αγώνα, αποτέλεσαν την τιμητική φρουρά του ηρώου. Ανάμεσα τους ήταν οι καπετάνιοι Χατζομιχάλης, Πολυξίγκης, Καραντινός, Κοκκινάκης, Τσαπάκης, Μπιτζαράκης, Ζαχαριάδης, Συσμινάκης, Ξύδης, Κοντής, Κραγιαννάκης, Πατσιδιανός  και άλλοι γνωστοί και άγνωστοι «από την χορείαν των παλαιών αγωνιστών του 1866 και εντεύθεν» με συγκινητικότερη την παρουσία του υπέργηρου και ασθενούντος θρυλικού καπετάν Αϊνικολιώτη.