'Αλλο ένα μνημείο- θησαυρός της πόλης μας πεταμένο στα σκουπίδια

 

Γράφει η Ρίκη Ματαλλιωτάκη

ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ ΤΟΥ ΤΑΓΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΣΕΡΒΙΤΩΝ (Καθολική Μονή στον Χάνδακα)

 23 Μαρτίου 2018 Γνωριζω τον τοπο μου

 Της Λιάνας Σταρίδα

Αξιόλογα τμήματα του ναού του Αγίου Παύλου του Τάγματος των Σερβιτών, Καθολικού της ομώνυμης μονής, σώζονται ακόμα μέσα σε νεότερες οικοδομές στην οδό Θεσσαλονίκης, πίσω από τα παλιά γραφεία της εφημερίδας Πατρίς, και στην οδό Ταξιάρχου Μαρκοπούλου. Το μοναστήρι συναντάται στους καταλόγους IV 121, V 120, VI (Werdmüller) 78 ως S. Paolo και VII (Coronelli) 39 ως S. Paolo, Chiesa, e Convento de’ Padri Domenicani. Ωστόσο, το μοναστήρι υπήρχε από το 1501, όπως αναφέρεται στη διαθήκη του Τζανή Γραδενίγου.

To 1951 καταγράφεται ότι βρισκόταν στις οικίες ιδιοκτησίας Ακράτου και Πασελάκη Κατίνας στην οδό Θεσσαλονίκης 4.

Σύμφωνα με την περιγραφή του Gerola: «το οικόπεδο για την ίδρυση του μοναστηριού παραχωρήθηκε από τους ευγενείς Κρητικούς στον Αντώνιο Da Viterbo. Έκτοτε το κρατούσαν οι Serviti, ώσπου πέρασε και αυτό στα χέρια των Predicatori, στα τελευταία χρόνια της βενετσιάνικης κυριαρχίας. Μα τίποτα άλλο δεν ξέρουμε ή δεν μπορούμε να συμπεράνουμε για την εκκλησία αυτή που θεωρείτο κι αυτή μια από τις πιο άθλιες λατινικές εκκλησίες της πόλης όχι μόνο για τις διαστάσεις μα και για το σύνολο της οικοδομής. Από αυτήν δεν μένει πια παρά ένα μικρό μέρος που ενσωματώθηκε στο σπίτι του Νικολάου Τσαγκάκη. Το κλίτος έχει πλάτος 3,55 μ, οι τοίχοι έχουν πάχος 1,05 μ. και στεγάζεται ακόμα με θόλο κυλινδρικό πολύ ψηλό».

Στις αρχές του 20ού αι. ήταν ορατός ο βόρειος μακρύς τοίχος και έφερε καμάρα που στηριζόταν σε δύο ανακουφιστικά τόξα.
Στον χάρτη του Werdmüller, στην περιοχή εμφανίζεται αγρός ή οικόπεδο και βόρεια η Μονή του Αγίου Παύλου των Σερβιτών

 Όπως αποτυπώνεται στον χάρτη, το κυρίως κτιριακό συγκρότημα της μονής εκτεινόταν στη βόρεια πλευρά του ναού, ανάμεσα δηλαδή στις οδούς Θεσσαλονίκης και Μονής Απεζανών και νότια της σημερινής πλατείας Ρήγα Φεραίου.
Ο Άγιος Παύλος, σύμφωνα με τον Τζουάνες Παπαδόπουλο: «…ήταν φτωχικός και είχε λίγους Δομινικανούς μοναχούς που ζούσαν από ελεημοσύνες.

Είχε ένα αρκετά μεγάλο καμπαναριό με κωνική στέγη. Αυτή η εκκλησία έβλεπε στην πλατεία όπου ο Προβλεπτής του Ιππικού έκανε την επιθεώρηση του φεουδαλικού ιππικού που είπαμε παραπάνω. Η εκκλησία αυτή και το καμπαναριό και όλα τα κελιά των μοναχών ισοπεδώθηκαν σχεδόν από τα κανόνια του εχθρού σε σημείο που δεν μπορούσε κανείς να διακρίνει τί ήταν, εκκλησία ή σπίτια

. Σε εκείνη τη συνοικία ερειπώθηκαν και όλα σχεδόν τα σπίτια γιατί το εχθρικό κανόνι χτυπούσε συχνά μια χριστιανική πυροβολαρχία που ήταν απέναντι και οι μπάλες δεν έβρισκαν το στόχο τους, έμπαιναν στην πόλη και έπεφταν σε αυτή την περιοχή και στα σπίτια παρόλο που βρίσκονταν σε μέρος χαμηλότερο από τα τείχη. Το ίδιο συνέβαινε συχνά και σε άλλες συνοικίες και εκκλησίες της πόλης».
Αρχιτεκτονικά, ο ναός ήταν σταυροειδής επιμήκης με εκατέρωθεν βραχείς κεραίες- παρεκκλήσια.
Σήμερα, εντός νεότερης οικίας, ιδιοκτησίας κληρονόμων Εμμ. Βασιλάκη σώζεται η νότια κεραία-παρεκκλήσι του Αγίου Παύλου που έχει κηρυχτεί διατηρητέο μνημείο.
Συγκεκριμένα, σώζεται το θολοσκεπές παρεκκλήσι ακέραιο και ενσωματωμένο μέσα στην οικία Βασιλάκη. Εσωτερικά έχει πλάτος 3,55 μ. και ύψος 6,10 μ., φέρει μικρό παράθυρο δυτικά και μεγαλύτερο τυφλό βόρεια. Το δεύτερο είναι αψιδωτό και ακριβώς κάτω από τη βάση του θόλου. Στο μέσον του ανατολικού τοίχου φέρει αψιδωτή κόγχη. Οι εξωτερικοί τοίχοι του, ο νότιος, ο ανατολικός και ο δυτικός είναι και το οικοδομικό όριο της όμορης ιδιοκτησίας.
Κατά τη διάρκεια ανασκαφικής έρευνας στο προς νότο όμορο οικόπεδο, αποκαλύφθηκε ο νότιος τοίχος του κεντρικού κλίτους που αποτελεί τη συνέχεια του παρεκκλησίου στα δυτικά και έχει δεχτεί πολλές μεταγενέστερες επεμβάσεις. Ο τοίχος συνεχίζεται και στις όμορες ιδιοκτησίες δυτικά και έχει ύψος περίπου 5 μ. Στο τμήμα του τοίχου που βρισκόταν μέσα στο έδαφος έχει διατηρηθεί υπόλευκο σαθρό ασβεστοκονίαμα. Σε όλη την επιφάνεια υπάρχει συνεχής πεσσοστοιχία που στηρίζει οξυκόρυφα επάλληλα τυφλά αψιδώματα. Το ύψος των τυφλών αψιδωμάτων είναι 1,90 μ. και η τοιχοποιία τους είναι ισόδομη. Ορισμένα από αυτά έχουν πληρωθεί εντελώς με αργούς λίθους και νεότερα οικοδομικά υλικά.
Στην κορυφή της τοξοστοιχίας υπάρχουν μικρά ορθογώνια φουρούσια. Τα φουρούσια και η τοξοστοιχία υποδηλώνουν την ύπαρξη κλειστού διαβατικού, (chiostro) σε αυτή τουλάχιστον την πλευρά του ναού, ανάλογο με εκείνο που υπήρχε στη βόρεια πλευρά της Παναγίας των Σταυροφόρων.

(Η δημοσίευση προέρχεται από το βιβλίο μου για τους ναούς του Χάνδακα. Για όποιον ενδιαφέρεται, εκεί υπάρχουν όλες οι βιβλιογραφικές αναφορές και η ανασκαφική έκθεση)

Στο κέντρο σχεδόν της πόλης, στην γραφική οδό Θεσσαλονίκης- ΔΕΙΤΕ ΕΔΩ-δίπλα στα παλιά γραφεία της  εφημερίδας «ΠΑΤΡΙΣ» κι απέναντι από την οικία Τσαχάκη, -ΔΕΙΤΕ ΕΔΩ-υπάρχει ένα στενό καλυμμένο στην κυριολεξία από σκουπίδια και αγριόχορτα που ξεπερνούν το μισό μέτρο και τίποτα δεν δείχνει πως λίγα μέτρα πιο πίσω του κρύβει ένα θησαυρό. 

Δεν ξέρω λοιπόν για ποιο λόγο , με κίνδυνο μάλιστα να γκρεμοτσακιστώ , προσπέρασα αυτό το τίποτα για να περάσω και το ένστικτό μου και τούτη τη φορά με δικαίωσε.

Τα χαλάσματα γύρω απο τις εντυπωσιακές καμάρες.

Λίγα μέτρα παραπίσω από το δρόμο  τρεις καμάρες  που έμοιαζαν με ωραία πύλη εκκλησίας και γύρω γύρω μισογκρεμισμένα χαλάσματα με εντυπωσίασαν, κι έτσι ρωτώντας τους περίοικους έμαθα πως πρόκειται όντως για εκκλησία μόνο που κανείς δεν ήξερε να μου πει για ποια εκκλησία… 

Κάποια υπερήλικη μου είπε μόνο πως στη γερμανική κατοχή κατέφευγαν μέσα της την ώρα του συναγερμού, ωστόσο ούτε το όνομα της θυμόταν ούτε καν αν ήταν ακόμα και τότε εκκλησία ή απλώς ένα σκέτο κτίριο  σε καλύτερη κατάσταση που μπορούσε να προστατέψει.

Μου είπαν επίσης πως ήμουν τυχερή που πέρασα ως εκεί γιατί υπάρχουν πηγάδια ασκέπαστα- πόσα δεν ήξεραν να μου πουν- που κανείς δεν έχει φροντίσει να τα σκεπάσει  με αποτέλεσμα να καταντούν παγίδα για όποιον τολμήσει να πατήσει σ΄ αυτά τα ρημαγμένα χώματα, και ότι κάποιος ιδιώτης το αγόρασε τώρα τελευταία.

Αυτά μόνο κατάφερα να μάθω για το συγκεκριμένο μνημείο της πόλης  μας που κι αυτό σαν τόσα άλλα έχει αφεθεί στην τύχη του… τουλάχιστον όμως ας φροντίσουν να καλύψουν τα πηγάδια πριν θρηνήσουμε θύματα.