Ελούντα : Η αρχαία Ολούς

Γράφει η Ρίκη Ματαλλιωτάκη

Στο ανατολικό μέρος της σημερινής Ελούντας υπάρχει ισθμός, ο λεγόμενος «Πόρος», ο οποίος ενώνει την απέναντι χερσόνησο με τη στεριά. Ο ισθμός αυτός βέβαια, κατά την αρχαιότητα ήταν πλατύτερος, τώρα πια όμως και λόγω της καθίζησης του εδάφους, έχει μερικώς καλυφθεί παραμένοντας βυθισμένος από την θάλασσα, όπως εξάλλου και το μεγαλύτερο μέρος της αρχαίας Ολούντας.

Η βυθισμένη όμως αυτή αρχαία πόλη, υπήρξε μια από τις πλέον σημαντικές πόλεις της Κρήτης, την ιστορία της οποίας φανερώνουν ποικίλες επιγραφές που βρέθηκαν κατά καιρούς σε ανασκαφικές έρευνες.

Μια από τις επιγραφές αναφέρεται στην συνθήκη φιλίας με την γειτονική όλη Λατώ, ενώ άλλη επιβεβαιώνει την ύπαρξη συμμαχίας Ολούντας-Ρόδου, τμήμα μάλιστα της οποίας βρέθηκε εντοιχισμένο  στα ερείπια της  παλιοχριστιανικής Βασιλικής με τα σπάνια ψηφιδωτά που όχι μόνο προκαλούν τον ανυπέρβλητο θαυμασμό, αλλά παρουσιάζουν και μια μοναδικότητα συγκριτικά με τις υπόλοιπες παλαιοχριστιανικές του ν ησιού.

Ο ναός αυτός βρέθηκε το 1937 από τη σκαπάνη των αρχαιολόγων της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής και ανήκει στον 5^ο αιώνα.

Στην ίδια Βασιλική, το 1960, μετά από νέα ανασκαφή, αποκαλύφτηκε άλλη επιγραφή που φυλάσσεται μάλιστα στο Μουσείο Αγίου Νικολάου, και από το κείμενο της έρχεται στο φως η πληροφορία ότι κάποιος ονόματι Θεόδουλος, πιθανόν να ήταν και ο ιδρυτής της εκκλησίας.

Μνημονεύεται όμως  και κάποιος ονόματι Επιφάνειος σε δεύτερη πλάκα, και ίσως να ήταν συνδωρητής, μια και το ίδιο επιγραφικό μοτίβο επικρατεί και στο ψηφιδωτό του δαπέδου όπου αναφέρεται κάποιος Ηλιόδωρος.

Κατά την  Βυζαντινή περίοδο η Ολούς είχε όλες τις δυνατότητες ανάπτυξης μεγάλης πολιτείας, αφού σαφώς οι ελληνικοί τάφοι που ανασκάφτηκαν προσδίδουν μια εντυπωσιακή εικόνα της πόλης στην πορεία της μέσα στους αιώνες, μαρτυρώντας τη μεγάλη της ακμή.

Πάντως, δεν πρέπει να διαφεύγει το γεγονός ότι η Ολούς υπήρξε και πόλη μινωική, μιας και τα αξιόλογα ευρήματα- κυρίως κτερίσματα τάφων, αλλά και διάφορες επίσης επιγραφές- ομιλούν για την σημαντικότητα της.

Λόγω της θέσης της κοντά στην θάλασσα, σίγουρα θα διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο ως κέντρο εξαγωγικού εμπορίου προς την Ανατολή και τα παράλια της Ιωνίας, όπως άλλωστε και όλες οι παραθαλάσσιες πόλεις της Κρήτης.

Η Ολούς διατηρούσε ναό του Ταλαιού Διός, καθώς και το περίφημ ιερό της Βριτομάρτεως, της γλυκιάς δηλαδή παρθένας που συγκέντρωνε αρκετούς προσκυνητές κάθε χρόνο επειδή φιλοξενούσε εκεί το ξόανο της θεάς.

Ακόμα, στον έξω Πόρο ανασκάφτηκε ένας ιδιωτικός ναός της Αφροδίτης όπου η θεά διακρίνεται να κάθεται σε θρόνο και να έχει τοποθετήσει το ένας της χέρι στο μαστό, με αρκετά πήλινα αφιερώματα, από τα οποία τα δεκαπέντε ήταν στο όνομα της, καθώς επίσης και δυο χελώνες, ένας αγριόχοιρος, και μια κεφαλή αλεπούς.

Το πρόβλημα όμως παραμένει σε ότι σχετίζεται με την καταστροφή της Ολούντας.

Από τα ήδη αναβρεθέντα ευρήματα είναι πλέον γνωστό ότι διατηρήθηκε κατά την Ελληνική, τη Ρωμαϊκή, και την Πρωτοβυζαντινή περίοδο, αφού η Μεσοβυζαντινή περίοδος υπήρξε καταστρεπτική για όλες σχεδόν τις πόλεις της Κρήτης, κάτι που έχει πιστοποιηθεί  από τους ερευνητές:

«Όλες σχεδόν οι πόλεις ακολούθησαν την καταστροφή…»

Τα καταχωμένα, πάντως, στο έδαφος ειδώλια των ειδωλολατρικών θεοτήτων, προκαλούν μια αμφιβολία σχετικά με τον τρόπο καταστροφής της συγκεκριμένης πόλης και μαρτυρούν  ότι η κατάρριψη και κατάχωση της έγινε πιθανότατα τους πρώτους χρόνους επικράτησης του Χριστιανισμού.

Περισσότερο δεκτό γίνεται πως ο ενταφιασμός των ειδωλολατρικών αντικειμένων έλαβε χώρα για παραστατικότερη εκδήλωση της κατάργησης της παλαιάς θρησκείας, με τον  ασπασμό της νέας χριστιανικής πίστης, και για πρόληψη της αναβίωσης της ειδωλολατρίας.

 

ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

Την ταραγμένη περίοδο των εσωτερικών διαμαχιών.

Η καταστροφή της Ολούντας, με την περίοπτη θαλασσινή θέση, κατά πάσα πιθανότητα προκύπτει την ταραγμένη περίοδο των εσωτερικών διαμαχιών από τις οποίες δοκιμάστηκε το Βυζαντινό κράτος, και από την ολέθρια επίσης στάση του αποστάτη στρατηγού Θωμά κατά του αυτοκράτορα Μιχαήλ Β’  Τραυλού, ο οποίος παρέχει στους σαρακηνούς Άραβες την δυνατότητα να διαπλεύσουν ανενόχλητοι τη Μεσόγειο, με αποτέλεσμα να καταλάβουν την Σικελία και την Κρήτη.

Ο τυχωδιόκτης αρχηγός των Αράβων Αμπού Χαφς Ομάρ, μετά την κατάληψη διατάσσει να καούν τα αποβατικά πλοία με σκοπό την απόκλιση κάθε υποχώρησης των ανδρών του, καταστρέφει την τότε πρωτεύουσα του νησιού, την Γόρτυνα, και χτίζει μια νέα πρωτεύουσα, το Χάνδακα( σημερινό Ηράκλειο), την οποία και μεταβάλει σε ορμητήριο των σαρακηνών πειρατών  που υπήρξαν- κατά τους ιστορικούς- η φοβερότερη μάστιγα όχι μόνο των παραλίων του νησιού αλλά και των γύρω από την Κρήτη νησιών, ως και των ασιατικών παραλίων.

Το νέο χριστιανικό στοιχείο της Κρήτης υφίσταται σκληρούς διωγμούς και εξολοθρεύεται αλύπητα, ενώ το νησί επί ενάμιση αιώνα γνωρίζει τις σκληρότερες δοκιμασίες στην ιστορία του, στις οποίες, ως γνωστόν, θέτει τέρμα ο Νικηφόρος Φωκάς ύστερα από οκτάμηνη πολιορκία οπότε και κυριεύει τον Χάνδακα.

Ασφαλώς λοιπόν μετά από αυτή την λαίλαπα των καταστροφών επόμενο ήταν να μη λείψει και η Ολούς, αλλα να πέσει και εκείνη θύμα της καταστροφικής μανίας των ληστοπειρατών Αράβων ως το 961.

Πάντως, το σίγουρο είναι πως ο ιδιωτικός ναός με τα πήλινα αφιερώματα της θεάς Αφροδίτης, τα πήλινα ειδώλια  των ιερών ζώων της θεάς, τα αξιόλογα μινωικά ευρήματα, τα κτερίσματα των τάφων, αλλά και η εντυπωσιακή εικόνα της  ελληνιστικής Ολούντας, μαρτυρούν την πορεία του τόπου μας  στους αιώνες.

Είναι μια πορεία που τα ερείπια της μπορεί κανείς πλέον να τα δει μόνο με τη βοήθεια του μυαλού του σε συνδυασμό με την ηρεμία του αλμυρού νερού, καθώς ένα τμήμα τα ρυμοτομίας της πόλης αυτής βρίσκεται πια βυθισμένο στην ανατολική πλευρά της θάλασσας, μετά τη γνωστή καθίζηση  της Κρήτης, σε βάθος ενός έως και τριών μέτρων, και με συνολική έκταση των ερειπίων περίπου εκατό χιλιομέτρων.