Τούρκικοι και Ρωμαίικοι μαχαλάδες στο πάλαι ποτέ Μεγάλο Κάστρο

Γράφει η Ρίκη Ματαλλιωτάκη

Διαβάζοντας  κανείς το βιβλίο του μεγάλου συντοπίτη μας συγγραφέα Νίκου Καζαντζάκη "Καπετάν Μιχάλης" θα περπατήσει μέσα σε Τούρκικους και Ρωμαίικους μαχαλάδες σε μια εποχή που η πόλη μας δεν ονομάζονταν καν Ηράκλειο αλλά Μεγάλο Κάστρο. Θα βρεθεί ανάμεσα σε πράσινες και κόκκινες πόρτες, θα μπλεχτεί ανάμεσα σε φέσια και σαρίκια, ανάμεσα Τούρκικα σαλβάρια και Κρητικές βράκες, θα συναντήσει χανουμάκια σκεπασμένα με τις μιλάγιες του και ξεσκούφωτες, όπως ονομάζονταν τότε, Χριστιανές.

Από όλα αυτά βέβαια τίποτα δεν υπάρχει πλέον που να θυμίζει εκείνη την εποχή, μια κι ο «πολιτισμός» ρούφηξε σαν παλιρροιακό κύμα κάθε τι που θύμιζε το παρελθόν ξεχνώντας πως  «εκείνος που δεν έχει παλιά παπούτσια δεν φόρεσε ποτέ του μηδέ καινούργια».

Αν όμως κάποιος θέλει τουλάχιστον να μάθει, θα μάθει, κι εμείς βρήκαμε την άκρη του νήματος από το άρθρο  της αρχαιολόγου Χρυσούλας Τζομπανάκη «Ένα ταξίδι μνήμης στη συναρπαστική μας πόλη, το Ηράκλειο.

Διαβάζουμε λοιπόν:

Οι συνοικίες όπου κατοικούν οι εύποροι Ελληνες και Τούρκοι, βρίσκονται στο κέντρο της πόλης, στις ανατολικές και τις βορειοανατολικές περιοχές της, καθώς και στο ανατολικό μέρος του δυτικού παράκτιου μετώπου, στο τμήμα που ορίζεται μεταξύ του κόλπου του Δερματά και του ενετικού λιμανιού. Αλλά σε κάθε μεγάλη πόλη, πέρα από το κέντρο της και τις συνοικίες όπου ζούσαν οι πλούσιοι αστοί, υπάρχουν οι περιοχές που διαμένουν οι λιγότεροι ευνοημένοι από τη ζωή κάτοικοί της. Το Ηράκλειο δεν αποτελούσε εξαίρεση σ’ αυτό τον κανόνα. Σε ολόκληρο το βορειοδυτικό, δυτικό και νότιο τμήμα της εντός τειχών περιοχής, εκτείνονταν συνοικίες στις οποίες στεγάζονταν οι ασθενέστερες οικονομικά τάξεις. 

Τη διαφορά ανάμεσα στις πλούσιες και τις φτωχές συνοικίες, περιγράφει με τον ιδιότυπο τρόπο του ο Μανώλης Δερμιτζάκης στο βιβλίο του “Το Παλιό Κάστρο”. Στα σοκάκια ετούτου του μαχαλά από την γωνιά του Κουργιαλίδη ως τους 7 Μπαλτάδες (εννοεί την συνοικία Επτά Μπαλτάδες) έστεκαν τα μεγάλα κονάκια με τα καφασωτά κιόσκια των Τούρκων Μπεΐδων και Αγάδων μαζί με τα μεγαλόσπιτα των φανίσημων Χριστιανοκαστρινών. Ανάμεσα στα σοκάκια ετούτα ήτανε και δύο προξενεία: Το Γαλλικό με πρόξενο τον Ρόζενμπουχ με το κοκκινωπό του γενάκι στο πηγούνι, μεγαλέμπορα στο Βεζύρ Τσαρσί, και το Ιταλικό με πρόξενο τον Ιταλό Κόρπι που ήταν και καθηγητής στο Καστρινό Γυμνάσιο παραδίδοντας εκείνο τον καιρό το μάθημα της Γαλλικής αν δεν κάνω λάθος. Το κάτω μέρος όλων των σοκακιών ετούτου του μαχαλά έφτανε εις το Μικρό Λιμάνι έχοντας πίσω τους το Εγγλέζικο τηλεγραφείο και τη Φραγκοεκκλησιά. 

Ο εύπορος χριστιανικός πληθυσμός κατοικεί τώρα πια στις καλύτερες συνοικίες της πόλης. Η Μαρίκα Φρέρη στο βιβλίο της “Το Κάστρο μας”, περιγράφει με τον δικό της τρόπο τη νέα κατάσταση: Η μητέρα μου με πήγε στη θεία Ελενίτσα. Το σπίτι της ήταν στον Αραστά - μια γειτονιά σαν να πούμε Κολωνάκι της Αθήνας... Στενός ο δρόμος εκεί, μα μόνον Χριστιανικά σπίτια ήταν μέχρι το Πλατύ Σοκάκι που ήταν συνέχεια του Αραστά... επί το φαρδύτερον... Ηταν ένα όμορφο διώροφο σπίτι με μιαν αυλή μπροστά, φτιαγμένη κάτω με χρωματιστά βοτσαλάκια μπηγμένα και που σχημάτιζαν σχέδια ψηφιδωτά και ήταν καταστόλιστη με γλάστρες γεμάτες εκλεκτά λουλούδια. Φούλια, μπιγκόνιες, σκουλαρίκια, ωραία φύλλα και πλατύφυλλοι βασιλικοί χάριζαν ομορφιά στο μάτι και μοσκοβολιά στον αέρα. 

Οι κατοικίες των οικογενειών της μεσαίας αστικής τάξης είναι ως επί το πλείστον, διώροφα κτίσματα με υπόγειο. Είναι λιθόδμητες και στεγάζονται με ξύλινη κεραμοσκεπή στέγη. Μικρό τμήμα της κατασκευής είναι δυνατόν να στεγάζεται με επίπεδο βατό δώμα, ώστε από κει να γίνεται ο έλεγχος της ανωδομής του οικοδομήματος. Τα σπίτια διαθέτουν μια ή περισσότερες αυλές, συνήθως γεμάτες δέντρα και λουλούδια, όπου οι οικογένειες περνούν μεγάλο μέρος του χρόνου τους.

Την περίοδο της αυτονομίας η εύπορη τάξη των Χριστιανών εμπόρων, που είχε κάνει έντονα αισθητή την παρουσία της στη ζωή του τόπου ήδη μετά από τα μέσα του 19ου αι., γνωρίζει πραγματική ακμή. Μια νέα αστική τάξη, ακμαία και δυναμική, έχει πλέον σχηματιστεί στο Ηράκλειο. Οι πλούσιοι αστοί επιθυμούν να ζήσουν σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα, προβάλλοντας ιδιαίτερα την οικονομική τους ευμάρεια και την κοινωνική τους καταξίωση. Κτίζουν λοιπόν, εξαιρετικής κατασκευαστικής ποιότητας και υψηλής αισθητικής αντίληψης κτίσματα, διώροφα ή τριώροφα, όπου θα κατοικήσουν. Σε πολλές περιπτώσεις τα γραφεία της επιχείρησής τους στεγάζονται στους ισόγειους χώρους των ιδιόκτητων οικοδομών τους. Τα κτίσματα αυτά που ανήκουν στον αρχιτεκτονικό τύπο του “μεγάρου”, δεσπόζουν στην αστική αρχιτεκτονική του Ηρακλείου τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα.