Η ΣΑΠΩΝΟΠΟΙΙΑ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ

 

Της   Ρίκης  Ματαλλιωτάκη

Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας η σαπωνοποιία  ήταν ο μοναδικός σχεδόν βιομηχανικός κλάδος που ευδοκίμησε  στον ελλαδικό χώρο, μιας και η οθωμανική οικονομική και διοικητική πραγματικότητα καθιστούσε αδύνατη την ανάπτυξη άλλου είδους βιομηχανίας, τουλάχιστον όπως αυτή προόδευε στην υπόλοιπη Ευρώπη.

Ειδικά στην Κρήτη της  οθωμανικής περιόδου, 1669 και 1840 ως 1899, με ένα μικρό διάλλειμα τα χρόνια 1830 ως 1840 της αιγυπτιακής κατοχής, η μόνη ουσιαστική βιομηχανική δραστηριότητα εντοπίζεται στη σαπωνοποιία και ελάχιστα μετά το 1850 στη βυρσοδεψία.

 

Καταρχάς όμως πρέπει να επισημανθεί πως το κρητικό λάδι ήταν προϊόν  της εκτεταμένης σε όλο το νησί μονοκαλλιέργειας, την οποία επέβαλαν οι Βενετοί, ενώ κατά τον ΙΗ΄ αιώνα-γύρω στα 1720- εμφανίζεται στο νησί η σαπωνοποιία στηριγμένη σε αυτή την πρώτη ύλη, το λάδι, το οποίο μέχρι τότε απορροφούνταν από την γαλλική κυρίως σαπωνοποιία.

Πάντως, ολόκληρο τον ΙΗ’ αιώνα η κρητική σαπωνοποιία γνώρισε μεγάλες διακυμάνσεις στην παραγωγή και στα κέρδη της και καθιερώθηκε ως η μόνη κρητική βιομηχανία που ήταν σε αξιόλογη θέση να πραγματοποιεί εξαγωγές, ενώ συνάμα κάλυπτε επαρκώς και την κρητική αγορά.

Γύρω στα 1870 όμως γνώρισε μια κάμψη λόγω του ανταγωνισμού των σαπωνοποιείων  που αναπτύχθηκαν στην Ανατολή, στα Εφτάνησα και στην Τεργέστη, ενώ ιδιαίτερα το κρητικό σαπούνι χτυπήθηκε από τον αθέμιστο συναγωνισμό της Μυτιλήνης και της Ζκύνθου που πλαστογραφούσαν τις κρητικές φίρμες για να πουλούν τα προϊόντας τους.

Παρά τις αντιξοότητες πάντως, τα οικονομικά εμπόδια, την αφορία των ελαιών και τις επαναστάσεις που μεσολάβησαν,  γύρω στα 1874 η κρητική σαπωνοποιία έχει καταλάβει μια σημαντική θέση στο εμπόριο της ανατολικής Μεσογείου.

Στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας, φροντίδα όλων των κυβερνήσεων ήταν η προσπάθεια για πλήρη βιομηχανική ανάπτυξη, στηριγμένη φυσικά στην εισαγωγή τεχνολογικά προηγμένων μηχανημάτων σε όλες τις δραστηριότητες, και συνεπώς στη σαπωνοποιία.

Χρειάζονταν βέβαια οι κατάλληλες νομοθετικές  ρυθμίσεις ούτως ώστε να ενθαρρυνθεί ο εκσυγχρονισμός των σαπωνοποιείων εφόσον τα περισσότερα ήταν παλιάς τεχνολογίας.

Έτσι, σε όλη τη διάρκεια τη Κρητικής Πολιτείας, ψηφίστηκαν και ίσχυσαν νόμοι για την υποστήριξη του εκσυγχρονισμού και όπως ήταν φυσικό από το ευνοϊκό καθεστώς  επωφελήθηκαν πολλοί σαπωνοποιοί  της Κρήτης σε όλα τα διαμερίσματα της και έσπευσαν να εισάγουν ατελώς μηχανήματα διάφορων ειδών για τις βιομηχανίες τους.

Έτσι σήμερα, είναι εύκολο να σχηματίσουμε μια εικόνα τόσο των σαπωνοποιείων που λειτουργούσαν, όσο και των σαπωνοποιών, πολλοί από τους οποίους ασκούσαν το επάγγελμα αυτό και πριν το 1899.

Ξεχωρίζουν λοιπόν στα Χανιά οι σαπωνοποιοί  Γ. Γεμενάκης, Κ. Κοκολάκης, και η γαλλική σαπωνοποιεία  Sahel Tunishen.

Στο Ρέθυμνο σημειώνονται οι Σ. Δρακάκης, Ν. Πετρουλάκης, Αλή Β. Σαγιανάκης, Μουσταφά Μουσταφάκης, Γιουσούφ Λαμεράκης, ενώ στο Ηράκλειο εντοπίζονται οι Π. Ταλιάνης, Λιαπάκης Αλεπουδέλης, Βασιλάκης και ο Κιαζήμ Κεζηργιαδάκης.

Στο Λασίθι οι σαπωνοποιοί  είναι δυο, ο Συμινελάκης, και ο Εμμανουήλ Καρύδης.

Φυσικά, εκτός τους παραπάνω, θα υπήρχαν ασφαλώς και άλλοι που όμως δεν εκσυγχρόνισαν τις βιομηχανίες τους.

Ο Α. Γιάνναρης μνημονεύει δεκαοκτώ σαπωνοποιεία  στο νησί, εκ των οποίων εκσυγχρονίζονται τα δεκαπέντε, δείγμα που αποδεικνύει από τη μια την τεχνολογική καθυστέρηση που οφείλονταν στην οθωμανική πραγματικότητα, και από την άλλη το ότι ο εκσυγχρονισμός ήταν ζήτημα λιγότερο χρημάτων και περισσότερο ιεράρχησης των προτεραιοτήτων που χάραξαν οι κυβερνήσεις κατά την περίοδο αυτή.

Όπως συνάγεται από τα στοιχεία των δημοσιευθέντων διαταγμάτων, για την εξυπηρέτηση αυτής της πολιτικής του βιομηχανικού εκσυγχρονισμού, ο νομός Χανίων συμμετέχει περισσότερο σε αυτή την προσπάθεια από τους υπόλοιπους με δεύτερο το Ρέθυμνο, και έπονται ισόβαθμα οι άλλοι δύο νομοί, ενώ θα περίμενε κανείς το Ηράκλειο να είναι σε καλύτερη θέση, πράγμα όμως που δεν συμβαίνει, άγνωστο γιατί.

Συμπερασματικά πάντως η σαπωνοποιία  ήταν ο σημαντικότερος βιομηχανικός κλάδος της Κρήτης, τόσο από παραγωγικής όσο και από εξαγωγικής πλευράς, στηριζόμενος πάντα στην ντόπια πρώτη ύλη, το λάδι.

Ο τεχνολογικός εκσυγχρονισμός της κατά την περίοδο της αυτονομίας, βελτίωσε την παραγωγή και την  ποιότητα του προϊόντος της οδηγώντας σε καλύτερα ποσοτικά εξαγωγές, χωρίς βέβαια να αγνοηθεί ο ρόλος της ελαιοφορίας στο ζήτημα αυτό, και επιτρέποντας της μετά το 1913, όταν η Κρήτη είχε πλέον ενσωματωθεί με την Ελλάδα, να λάβει μια από τις καλύτερες θέσεις τόσο στην ελληνική, όσο και στην διεθνή αγορά.

ΠΩΣ ΗΤΑΝ

Είχε μέγεθος διώροφου σπιτιού

 

Ένα συνηθισμένο σαπωνοποιείο της  εποχής είχε μέγεθος διώροφου σπιτιού μαζί με κάποιους μικρούς αποθηκευτικούς χώρους.

Στο ισόγειο ψήνονταν το σαπούνι και στο ανώγειο μέρος απλώνονταν και γίνονταν η λοιπό κατεργασία του.

Σύμφωνα τώρα με προφορικά συλλεγμένα στοιχεία που σχετίζονται με το εργασιακό καθεστώς, όσο αφορά στην αμοιβή των απασχολούμενων,  αυτοί αμείβονταν κατ’ αποκοπή  και όχι με ημερομίσθιο.

Τούτο, σύμφωνα  με τις μαρτυρίες, οφείλονταν στο εποχικό χαρακτήρα της εργασίας – τα άτομα εργάζονταν περίπου έξη μήνες- και αυτό ίσχυσε για το Ρέθυμνο  τουλάχιστον μέχρι την δεκαετία του 1970, οπότε και η αμοιβή έγινε με ημερομίσθιο.

ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ

Στο Ρέθυμνο περισσότεροι Τούρκοι

 

Σύμφωνα με απογραφή, ο αριθμός των ατόμων που συνολικά απασχολούνταν στη σαπωνοποιείο , το 1900 ανέρχονταν σε 152 και η πλειοψηφία των σαπωνοβιομηχάνων είναι ελληνικής ιθαγένειας, ενώ οι Τούρκοι σαπωνοποιοί ήταν μονάχα τρεις.

Περισσότεροι Τούρκοι σαπωνοποιοί εντοπίζονται στο Ρέθυμνο, κανένας στα Χανιά και ένας στο Ηράκλειο.

Στο Ρέθυμνο, βλέπουμε ότι πλειοψηφούν οι Τούρκοι σαπωνοποιοί ενώ αυτό δεν συμβαίνει στους άλλους νομούς.

Όλες οι Κρητικές σαπωνοποιίες ήταν εγκατεστημένες  μέσα σε κατοικημένες περιοχές στα βόρεια μέρη των πόλεων.

Οι εγκαταστάσεις τους, συγκρινόμενες με των σημερινών αντιστοίχων, ήταν πρωτόγονες, σε σημείο ώστε στα Χανιά να ρίχνουν τα απόβλητα τους στους δρόμους, με αποτέλεσμα να προκληθεί αστυνομική διαταγή απαγόρευσης ρίψεως αποβλήτων στις 5 Μαΐου του 1950