ΕΛΛΑΙΟΚΑΛΙΕΡΓΕΙΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

 

Της Ρίκης Ματαλλιωτάκη

 

 Η ελαιοκαλλιέργεια στην Κρήτη έχει μακρόχρονη παράδοση μια και οι κατάλληλες περιβαλλοντολογικές συνθήκες του νησιού ευνοούσαν ανέκαθεν την ανάπτυξη της ελιάς στα χώματα της, είτε στην άγρια της μορφή(OLEA EUROPAEA OLEASTER)  είτε στην ήμερη(OLEA EUROPAEA) 

Ήδη από την πρώιμη χαλκοκρατία, δηλαδή μια χιλιετία προ Χριστού, το πλήθος των αρχαιολογικών ευρημάτων- μαρτυριών, όπως πέτρες ελαιοπιεστηρίων, μεγάλα πιθάρια, γραπτές πληροφορίες, όπως πινακίδες της  Γραμμικής γραφής Β΄  αλλά και τα αποτελέσματα περιβαλλοντολογικών μελετών και χημικών αναλύσεων σε μινωικά αγγεία, μαρτυρούν το σπουδαίο ρόλο του ελαιόλαδου για την Μινωική εποχή. Σπουδαιότητα που οφείλεται όχι μόνο στην υψηλή διατροφική του αξία  αλλά και στον ρόλο που κατείχε επίσης ως βάση  για την κατασκευή αρωματικών ελαίων, καθώς και φαρμάκων ακόμα.

Άλλες πληροφορίες από τις πινακίδες της Γραμμικής γραφής Β΄ που βρέθηκαν στα ανάκτορα της Κνωσού αναφέρουν την παραγωγή και την κατανάλωση μεγάλων  ποσοτήτων λαδιού που προορίζονταν για διάφορα ιερά όπως π.χ. της Δίκτης και της Αμνισού, προς θεότητες και πρόσωπα του ιερατείου(di- ka-ta lo di we= Δικταίω Διί, pa-se-te o-i= πάσι Θεός.) Ένας τρόπος λατρείας δηλαδή που αποδεικνυόταν με το λάδι και ο οποίος διατηρείται μέχρι και σήμερα. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που ο σερ Άρθουρ Έβανς όταν ανακάλυψε τις δυτικές αποθήκες της Κνωσού γεμάτες  από μεγάλα πιθάρια λάδι με έντονα τα σημάδια της φωτιάς πάνω τους, υποστήριξε πως λάδι και μάλιστα λάδι το οποίο εξαγόταν στην Αίγυπτο.

Κατά τους ιστορικούς χρόνους τώρα το λάδι  εξακολούθησε να αποτελεί ένα από τα βασικότερα προϊόντα του νησιού αν και βέβαια η  καλλιέργεια της ελιάς είχε πλέον καθορισθεί από πολλές πολιτικές και οικονομικές συγκυρίες. Είναι χαραχτηριστικό πως όταν ο μοναχός Μπουεντελμόντι επισκέφτηκε την Κρήτη, ανάφερε πως οι κάτοικοι της είχαν ο,τιδήποτε χρειάζεται για να ζήσει ένας άνθρωπος εκτός από τους καρπούς της Παλλάδας, τις ελιές. Αυτό σίγουρα οφείλεται στο γεγονός ότι οι Βενετοί ευνόησαν την αμπελοκαλλιέργεια  ακριβώς για την παραγωγή και εξαγωγή στην Ευρώπη του περίφημου κρητικού κρασιού .(Μαλβάζια) Γύρω στο δεύτερο μισό του 17^ου αιώνα και μετά την κατάκτηση της Κρήτης από τους Οθωμανούς, η ελαιοκαλλιέργεια  θα γνωρίσει εκπληκτική άνθηση ξανά και το λάδι θα αποτελέσει το βασικό εξαγωγικό προιόν του νησιού στο εξωτερικό ενώ παράλληλα τέλη του 19^ου αιώνα θα συντελέσει στην άνθηση της σαπουνοβιομηχανίας.

Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, η μεγάλη άνθηση της ελαιοκαλλιέργειας, οδήγησε σε ριζικές μεταβολές τόσο στην καλλιέργεια όσο και στην παραγωγή αλλά και στην διακίνηση του λαδιού, χαράζοντας βαθιές τομές στην μακραίωνη ιστορία.

Μαρτυρία για το πώς παραγόταν το λάδι στην παραδοσιακή Κρήτη, αποτελεί η εγκατάσταση της φάμπρικας (ελαιοτριβείο) που λειτουργούσε με την δύναμη των ζώων και το πιεστήριο το οποίο κινούνταν με τα εργατικά χέρια. Δείγματα τέτοιων εγκαταστάσεων υπάρχουν παντού διάσπαρτα στην Ανατολική Κρήτη, δυστυχώς όμως λαβωμένα από τον χρόνο και τις αλλαγές των καιρών. Μία από τις αντιπροσωπευτικότερες εγκαταστάσεις  τέτοιου τύπου, είναι εκείνη  στο χωριό Μοναστηράκι κοντά στην Παχειά Άμμο, και αποδεικνύει ότι σε τούτη την περιοχή τα περισσότερα πιεστήρια, μέχρι και τις αρχές του αιώνα μας, λειτουργούσαν μόνο με την ανθρώπινη δύναμη. Υπάρχουν ενδείξεις ότι μέχρι τελευταία σχεδόν η παραγωγή του λαδιού στην συγκεκριμένη περιοχή γινόταν  αποκλειστικά με το χέρι και οι γεροντότεροι θυμούνται πολύ καλά ιστορίες από τους παππούδες τους για το πώς αυτοί άλεθαν και πίεζαν τις ελιές κοπανίζοντας τις αρχικά με μια πέτρα ενώ στην συνέχεια η ζύμη τυλίγονταν με πανιά και στοιβάζονταν μέσα σε μια πέτρινη γούρνας με βαριές πέτρες από πάνω για να δημιουργείται η πίεση. Η μέθοδος  με το χέρι της ανατολικής Κρήτης ήταν βέβαια λιγότερο αποτελεσματική αλλά και το λάδι που έβγαινε ανήκε  σε όλους τους χωρικούς. Τέτοιες πρόχειρες μέθοδοι θα ήταν πιθανόν χρήσιμες στα χρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας, τότε που η κεντρική εξουσία  διηύθυνε τα ελαιουργεία. Κατ΄ αυτόν τον τρόπο, οι Έλληνες απόφευγαν να πληρώσουν αμοιβή στον Τούρκο φαμπρικάρη και έκρυβαν την ποσότητα της παραγωγής λαδιού από τους Τούρκους αγάδες.

Για το πόσο παλιά είναι τώρα η μέθοδος της φάμπρικας με μία πέτρα και το ξύλινο πιεστήριο, οι γεροντότεροι υπολογίζουν ότι πρέπει να βρίσκεται σε χρήση εδώ και πεντακόσια περίπου χρόνια, αλλά πάλι και η ακριβής χρονολόγηση της είναι πολύ δύσκολη. Από την ιταλική προέλευση της λέξης φάμπρικα,  μπορούμε να συμπεράνουμε ότι οι φάμπρικες εισήχθηκαν στην Κρήτη από τους Ενετούς πριν το 1669  δηλαδή, αλλά οι πληροφορίες που υπάρχουν στα ενετικά έγγραφα για την μέθοδο παραγωγής λαδιού είναι ελάχιστες. Περισσότερο αναφέρονται στην καλλιέργεια του σταριού και στην αμπελοκαλλιέργεια και ελάχιστα κάνουν  λόγο για την παραγωγή του λαδιού. Επιπλέον στα ενετικά έγγραφα του 17^ου  αιώνα η ιταλική λέξη φάμπρικα δεν έχει ουδεμία σχέση με τα ελαιοτριβεία.

Αντίθετα στην Ανατολική Κρήτη η έξη φάμπρικα, σήμαινε κατ΄ εξοχήν το ελαιοτριβείο με τις τρεις ή τέσσερις πέτρες που αντικατέστησε εκείνο με τη μία πέτρα, γνωστότερο ως «αλετουργειό» ή «αλετρουβιδειό» Επειδή όμως η φάμπρικα  με τις τρεις  ή τέσσερις πέτρες ήρθε από την Ιταλία, γύρω στο 1870, όλες οι μηχανές του λαδιού που σχετίζονται με την παραγωγή  του λαδιού, ονομάζονται μέχρι σήμερα φάμπρικες. Βέβαια το εκτεταμένο εμπόριο του λαδιού δεν στηρίζονταν μόνο στην παραγωγή με το χέρι. Όμως στην περιοχή της Ανατολικής Κρήτης, είναι πιθανόν ότι οι περισσότερες τουλάχιστον οικογένειες δεν είχαν στην διάθεση τους ούτε καν αυτή την απλή φάμπρικα με την  μία πέτρα. Η παραγωγή με το χέρι και η φάμπρικα συνυπήρχαν μέχρι τελευταία.  Όμως από όλα τα παραπάνω μπορούμε να συμπεράνουμε τον σπουδαίο οικονομικό ρόλο του λαδιού στο εμπόριο της Κρήτης, τα μηχανικά μέσα  παραγωγής που παρέμειναν πρωτόγονα και απαιτώντας μεγάλο ανθρώπινο μόχθο  έως και μέχρι σχεδόν το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και μετά.

Μα το γεγονός και μόνο ότι έστω και κάτω από αυτές τις δύσκολες συνθήκες, το ελαιόλαδο έμεινε σε όλη την διάρκεια της ιστορίας της Κρήτης, σαν ένα τόσο σημαντικό προίόν για κατανάλωση και εξαγωγή, αυτό και μόνο είναι εκπληκτικό και άξιο θαυμασμού!