Πανασσός: Ύπαρξη ζωής πριν από 8-10 εκατομμύρια χρόνια

Γράφει η Ελένη Μανιωράκη

Δασκάλα-λογοτέχνις

Τώρα ίσως έχετε όλοι πρόσβαση στην γνώση  που εγώ με κόπο και φαρμάκια έμαθα.  Λόγια του Ησίοδου  χρησιμοποίησα για να περιγράψω το χωριό μου γιατί είναι αρχαιότατο. 

«Δεν υπήρχε κάτι ούτε και τίποτα, Ο λαμπερός ουρανός δεν υπήρχε. Η νύχτα άσκεπε τα πάντα, ότε  άγιος αιθήρ πόθεν ήρθε κανείς δεν γνωρίζει, την γονιμοποίησε Η  νύχτα άτεκνε ωόν, εκ του οποίου ξεπετάχτηκε ο Ερωφάνης ο πρώτος του εκδηλωμένου κόσμου αυτοκράτορας»

 

Μέσα σε αυτές  τις τρελές κοσμογονίες  το λεκανοπέδιο του Πανασσού καθώς κι ο  ευρύτερος χώρος της Ν. Κρήτης καλύπτονταν  με θάλασσα. Σε μια τέτοια προσπάθεια της γης να ισορροπήσει την στρογγυλή της απατηλότητα δημιουργήθηκε  άνοιγμα που επέτρεψε στα νερά να χυθούν προς τα νότια. Πέρασαν από τότε αφέντες αιώνες πολλοί, που μας άφησαν τα διαπιστευτήρια τους πάνω στα βουνά στους βράχους και στο χώμα. Στην περιοχή του Πανασσού ο κάθε επιτήδειος ερευνητής μπορεί να εντοπίσει  κολλημένες στους βράχους αλλά και σ’ όλην την έκταση του λεκανοπεδίου αποθέσεις διαφόρων ειδών  οστράκων. Έχουν εντοπιστεί απολιθώματα του μακρινού παρελθόντος   πέρα και από την Μειόκαινον εποχή, δηλαδή πάνω από ένα εκατομμύριο χρόνια. Η ανακάλυψη όμως απολιθωμένων σπονδύλων τεράστιου χερσαίου θηλαστικού στη θέση Αϊ Γιάννης αποδεικνύει την ύπαρξη ζωής πριν από 8-10 εκατομμύρια χρόνια, περίοδος κατά την οποίαν η Κρήτη ήταν ενωμένη με την Ευρασία και την Αφρική.  

Πολύ μακρινές εποχές που μόνο η σκέψη μπορεί να τις φτάσει. Ιστορικές πηγές άφαντες και μόνο  η  κραυγάζουσα σιωπή των ευρημάτων  λαλούν τα μυστικά της.

 Το λεκανοπέδιο του Πανασσού λοιπόν  ήταν σίγουρα κατοικημένο κατά την Μινωική εποχή. 2 600 Χρόνια προ Χριστού ή και νωρίτερα. Ζωή όμως υπήρχε πριν εκατομμύρια χρόνια.  Το εύφορο έδαφος του και η δυνατότητα επικοινωνίας  με την κοιλάδα της Μεσσαράς μέσω της κοιλάδας του Ληθαίου, έκαναν το λεκανοπέδιο φυσική συνέχεια των Μινωικών εγκαταστάσεων της Μεσσαράς, όπου διακρίνονται οι πόλεις Φαιστός και Γόρτυνα. Το όνομά του είναι σίγουρα Μινωικό και όλα γύρω καταμαρτυρούν  ότι κατοικείται συνεχώς από τα προϊστορικά χρόνια. Το όνομα του, τα διάσπαρτα στην περιοχή μνημεία, η διατήρηση αρχαιοτάτων τοπωνυμίων  αποδεικνύουν την  αδιάσπαστη ιστορική του συνέχεια.

Ως έφορος αρχαιοτήτων Ηρακλείου  με προτροπή του Μίνωα Καλοκαιρινού  μετά από έρευνες ο Έβανς στις αρχές του 2Ο^ου αιώνα   έφερε στην επιφάνεια  το ανάκτορο της Κνωσού και κατάλοιπα της Μινωικής αυτής περιόδου πολλούς οικισμούς.  Ο Μίνως Καλοκαιρινού έχει ανακαλύψει την Κνωσό, το αποκρύπτει όμως  . Η Κρήτη βρίσκεται ακόμη υπό Τουρκική κατοχή. Αργότερα μελέτες του Έβανς επιβεβαιώνουν την  ύπαρξη Μινωικού   οικισμού   στην θέση που ακόμη σήμερα ονομάζεται Λούτρα. Στον Πανασσό υπήρχαν πηγές με θειούχο νερό Πρόκειται για τις πηγές Βρωμολίμνη, Κισσός,  Μπροθιανά, και Δέτες. Υπήρχαν λοιπόν λουτρά στη θέση Λούτρα. (Οι πηγές αυτές στα σύγχρονα χρόνια κατάφεραν να ανακηρυχτούν ιαματικές με το υπ’ αριθμόν 200 προεδρικό διάταγμα της 5^ης Αυγούστου 1994.(Ναι καλά το καταλάβατε, ακόμη ζω).Δυστυχώς η σύγχρονη τεχνολογία τρυπώντας τα σπλάχνα της γης ρούφηξε τα νερά, στέρεψαν οι πηγές και τράπησαν σε φυγή οι νεράιδες και τα ξωτικά..  Μεταγενέστερες ανασκαφές εμφάνισαν απομεινάρια δρόμου που ακολουθεί την καθοδική πορεία του σύγχρονου δρόμου. Ακριβώς κάτω από τον δρόμο ήρθαν στο φως τα  ερείπια των λουτρών, με  υπολείμματα δεξαμενών, θραύσματα βυσαλοσωλήνων  και πήλινα κύπελλα  αναθηματικού τύπου. Το έδαφος πέριξ ήταν διάσπαρτο με μινωικά θραύσματα του 1700- 1610 προ  χριστιανικής χρονολόγησης . Ο χώρος αυτός  της Λούρας κατοικούνταν κατά  τους  τελευταίους προχριστιανικούς χρόνους κατά τους οποίας η περιοχή  Πανασσού ανήκε στην επικράτεια της Γόρτυνος .Ο Βανς υποστηρίζει ότι επισήμανε προς τα δυτικά έξω από χωριό βάσεις από δύο μινωικές κολώνες κτισμένες σε τοίχο.

Κατάλοιπο επίσης ανθρώπινης παρουσίας πιθανότατα των τελευταίων προχριστιανικών αιώνων είναι το υδροφόρο λαξευμένο σπήλαιο του Καβουριού.  Μάλλον χρησιμοποιήθηκε σαν λατρευτικός χώρος γιατί εντός του βρέθηκαν  δεκάδες πήλινοι λύχνοι αποδεικτικά σημάδια   λατρεία του  θεού Πάνος και των συνοδών του Νυμφών. Πόσες φορές παιδάκια διψασμένα  όταν σκαρφαλώναμε  να μπαίναμε σχεδόν ολόκληρα μέσα για να σβήσουμε την δίψα μας  νιώθαμε δέος κι ένα περίεργο συναίσθημα να μας κατακλύζει που κανένας δεν γνώριζε να μας το εξηγήσει. Κανένας δε μας  πληροφόρησε ότι ακουμπούσαμε  τα ιερά  και συνομιλούσαμε  με τους άγνωστους  μας προγόνους  τούς Μινωίτες, 
Ακόμη  στη θέση Σπίλοι  βρίσκεται ένα  εγκαταλειμμένο λατομείο σε αρίστη κατάσταση όπως καταγράφει στην έρευνα του ο Γεωλόγος Στέλιος Μανωλιούδης.  Επιτήδεια αποκομμένες πλάκες μας κάνουν  να αναρωτηθούμε τι άραγε τεχνολογία  χρησιμοποιούσαν οι πρόγονοι μας για να καταφέρνουν τέτοια θαύματα. Η ύπαρξη υπολειμμάτων πατητηριών στην θέση λιβάδια καθώς κι η διατήρηση του τοπωνυμίου Πατητήρια δείχνουν την μεγάλη διάδοση της αμπελοφυτείας.

Υπάρχουν σίγουρα, στους γύρω λόφους, ιερά κορυφής που περιμένουν τον επιτήδειο να τα ανακαλύψει, όπως έχουν ανακαλυφθεί τα ιερά κορυφής  του αγίου  Θωμά (αρχαία Πάννονα, στον Πρινιά (αρχαία Ριζηνία  ή Απολλωνία και στον Αγ. Μύρωνα (αρχαία Ραύκος) και η συμμετοχή τους σε λατρευτικές τελετές.

 Άλλος οικισμός του Πανασσού υπήρχε στην θέση Λενικά. Τα οποία βρίσκονται σε μια σχεδόν επίπεδη κορυφή των νότιων λόφων.

Λενικά ( Ελληνικά) δηλαδή τόπος που αναπτύχθηκε ελληνικός πολιτισμός. Το πραγματικό του όνομα το κατάπιε ο χρόνος. Πριν χρόνια η ύπαρξη των ερειπίων ήταν πιο εμφανής. Βάσεις σπιτιών, αλλά και τοίχοι και σημάδια δεξαμενής. Σήμερα σώζονται μόνο λίγες βάσεις κτηρίων και  αρχαίες ομιλούσες πέτρες  που  έχουν γίνει πεζούλια και τρόχαλοι. Ευρήματα από αντικείμενα που βρέθηκαν τυχαία ,λόγω άγνοιας της αξίας των ευρημάτων   αλλά κι ελλιπούς παιδείας των Ελλήνων τα πολύτιμα αυτά αντικείμενα  βρέθηκαν σε χέρια επιτηδείων. Ακόμη κι τα απομεινάρια ενός  σταδίου δεν μπόρεσαν να αξιολογηθούν. Η εσκεμμένη απόκρυψη από τους Έλληνες ,  της πραγματικής καταγωγής τους και της μοναδικής στον κόσμο κληρονομιάς τους  20 αιώνες τώρα καλά κρατεί.

Κατά τους νεώτερους χρόνους αναπτύχθηκαν κοντά στο λεκανοπέδιο του Πανασσού  ένας οικισμός γνωστός σαν Μετόχι και κατοικούνταν μέχρι τα τέλη του 19^ου αιώνα. Ήταν μάλλον τουρκοχώρι.  Εντός του οικισμού διατηρούσαν  οι τούρκοι οχυρωμένο πύργο που ερείπια του  υπήρχε μέχρι τα τελευταία χρόνια. Τον πύργο αυτόν προσπάθησε να καταλάβει ο Καπετάν Κόρακας στα τέλη του 1826 αλλά πολλά από τα παλληκάρια του σκοτώθηκαν από τους τούρκους  υπερασπιστές του πύργου. Κοντά στο μετόχι υπήρχε ένας ακόμη  οικισμός   γνωστός από την προφορική παράδοση σαν  Χαμηλιανά. Η ονομασία του οφείλεται στην πλούσια οικογένεια  των «Χαμηλών» κατά την εποχή της ενετοκρατίας. Σύμφωνα με διηγήσεις που ακούγονται μέχρι σήμερα, ο οικισμός αυτός εγκαταλείφτηκε, μετά από μια επιδημία πανούκλας. Τα Σώπατα, ένα επίπεδο σημείο  στην κορυφή ενός λόφου δυτικά του χωριού ο θρύλος τα θέλει «σαν μνήμα του Διγενή».

Η προέλευση του ονόματος Πανασσός χάνεται μέσα στο χρόνο. Ένα χωριό κτισμένο στους πρόποδες του Ψηλορείτης.  Οικισμός με αυτό το όνομα εξακριβωμένος ιστορικά υπήρξε τον 13^ον προ χριστιανικής χρονολόγησης  αιώνα. Μόνο στις πινακίδες της Κνωσού του 13^ου αιώνα προ χριστιανικής χρονολόγησης  υπάρχει μεταξύ άλλων σε γραφή γραμμική Β  η αμφίβολης ανάγνωσης λέξη Πανασσός  η Κάνασος. Στο χωριό έχουν βρεθεί κατά καιρούς αγγεία, νομίσματα κι αγαλματίδια. Είμαι σίγουρη ότι αν οι Πανασσανοί  γνώριζαν την ιστορία και την καταγωγή τους δεν θα άφηναν να βγουν ασυνόδευτα από αυτόν τον ιερό χώρο του Πανασσού  τα δώρα που μας κληροδότησαν οι υπέροχοι πρόγονοί μας. Οι παλιές  εκκλησίες που σώζονται και σήμερα έχουν τις ρίζες στην άγνωστη αρχαιότητα. Οι  εκκλησίες  αυτές κρύβουν στα σπλάχνα τους   την αδιάβαστη, άγνωστη ιστορία του Μινωικού Πανασσού.  Η Παναγία στην κατωχωριά. Η Αγία Παρασκευή, η Καρδιώτισσα , ο Αϊ Γιάννης στα μοναστήρια, ο Άη Γιάννης στο Χάρακα. Πέριξ των εκκλησιών ή και εντός αυτών υπάρχουν τάφοι. Οι νεκροπόλεις στην αρχαιότητα βρισκόταν μακριά από κατοικημένες περιοχές. Οι αρχαίοι Έλληνες απαγόρευαν αυστηρά δια νόμων την εντός των κατοικημένων περιοχών ταφή των Αποθνησκόντων. Μετά την επιβολή του χριστιανισμού και ειδικά μετά την αγιοποίηση των οστών οι νεκροί συνηθιζόταν να θάπτονται κοντά  στους τάφους των Αγίων μαρτύρων . Έτσι υπήρχαν τάφοι πέριξ των ναών ή και εντός αυτών όπως υπάρχει στον ναό της αγίας Παρασκευής  Σίγουρα στα θεμέλια τους, αυτοί οι ναοί κρύβουν μυστικά του αρχαίου κόσμου που αρχίζουν να αφυπνίζονται. Χώροι λατρείας των Μουσουλμάνων δηλαδή Τζαμιά δεν βρέθηκαν στην περιοχή του Πανασσού. Σίγουρα όμως υπήρχαν σε ίσο αριθμό με τις χριστιανικές. Η νεκρόπολη τους (μεζάρια ) βρισκόταν  στα δυτικά του χωριού.

Το όνομα  του Πανασσού  κατά μία άποψη είναι συνδεδεμένο με την λατρεία του θεού Πανός και του ποταμού Άσσιου.  Ένας ποταμός που πηγάζει από τους λόφους του χωριού κατάφυτος με αρωματικά φυτά και σπάνια βότανα  χωρίζει το χωριό στα δύο, στα Πλακάλωνα  και την Κατωχωριά  και καταλήγει στο Γεροπόταμο. Την κατάληξη -σός την έδιναν οι Μινωίτες σε τόπους που είχαν πολλά νερά Κνωσός- Φαιστός. Η παράδοση όμως έχει δική της ερμηνεία για το πώς πήρε το όνομά του το Μινωικό αυτό χωριό. Στο οικισμό Ελληνικά (Λενικά) ζούσε ένας άρχοντας που είχε μια πανέμορφη κόρη. Πολλοί από τους άρχοντες που έρχονταν στο στάδιο της πόλης για να αγωνιστούν είχαν ερωτευτεί την μικρή αρχοντοπούλα. Ανάμεσά τους ο Πάνας από την Απολλωνία κι ο Ασσός από την Γορτυνία, φίλοι αγαπημένοι κι δυο της αρχοντοπούλας. Έστειλαν κι οι δυο προξενητάδες μα η αρχοντοπούλα που δεν ήθελε να πικράνει κανένα τους , παρήγγειλε να αποφασίσουν μόνοι τους  κι αυτή θα συμφωνούσε όποια κι αν ήταν η απόφασή τους. Τα δύο αρχοντόπουλα  επειδή δεν μπορούσαν να βρουν λύση αποφάσισαν να κονταροκτυπηθούν. Μάρτυρες θα ήταν ο άρχοντας κι η κόρη  του. Ορίστηκε η ημέρα αυτής της κονταρομαχίας  η οποία θα γινότανε σε ένα σημείο το οποίο θα απείχε εξίσου από την Απολλωνία και Γορτυνία. Η βασιλοπούλα όμως το πρωί της ίδιας μέρας ανακοινώνει ότι δεν δέχεται να γίνει η κονταρομαχία κι δίνει όρκο ότι δεν θα παντρευτεί ποτέ. Τον ίδιο όρκο δίνουν και τα δύο παλληκάρια. Μαύρη μοίρα όμως το’ χε γράψει η βασιλοπούλα να αποθάνει. Ο πατέρας της την θάβει στο σημείο εκείνο που θα γινόταν η κονταρομαχία σε πολυτελέστατο τάφο θάβοντας μαζί κι όλους του θησαυρούς του. Επίσης τα δύο αρχοντόπουλα Πάνας και Ασσός εναποθέτουν στον τάφο της αγαπημένης τους όλα έπαθλα των αγώνων κι όλα τα τρόπαια των μαχών κι αυτοκτονούν. Πάνω στον τάφο υπήρχε η επιθυμία του άρχοντα  ο θησαυρός θα περιέλθει σ’ αυτόν που θα βρεθεί μπροστά όταν ο τάφος ανοιχτεί από μόνος τους. Κανένας δεν τον πείραξε, μέχρι το 1840 προ χριστιανικής χρονολόγησης , όταν ένας μεγάλος σεισμός γκρέμισε τον τάφο.
Λέγεται ότι ο θησαυρός περιήλθε στα χέρια κάποιου Τούρκου. Οι χριστιανοί στην θέση του μνημείου ανήγειραν το ναό της Παναγίας  την οποία ονόμασαν Καρδιώτισσα  σαν φόρο τιμής στην αγάπη των τριών παιδιών. Λέγεται ότι αυτή είναι η πρώτη Καρδιώτισσα κι ακολούθησαν οι υπόλοιπες σ’όλην την Ελλάδα. Το χωριό που χτίζεται λίγο πιο χαμηλά από τα Λενικά πήρε το όνομα των δύο παλληκαριών.  Πάνα + Ασσός = Πανασσός. Στην πραγματικότητα όμως το όνομά του το χωριό το οφείλει στο Θεό Πάνα και τον ποταμό Άσσιο που διασχίζει από τα Μινωικά χρόνια το χωριό κι αυτό επιβεβαιώνεται από υα ευρήματα λατρεία του Θεού Πανός.    Η πρώτη φορά που γίνεται αναφορά στο όνομα  Πανασσός είναι μια συμβολαιογραφική πράξη  του 1280 προ χριστιανικής χρονολόγησης       κατά την οποίαν ο Ενετός Πέτρος Εκουίλιου πούλησε στον Ομοεθνή του Ιάκωβο Πιλόζο τον δουλοπάρικο κάτοικο Πανασσού  Κώστα Παχωρίνα.   . Οι κάτοικοι του Πανασσού  πρέπει να ήταν στην πλειοψηφία βιλάνοι-δουλοπάροικοι εξαρτώμενοι από τους φεδουάρχες. Ανάμεσα στις υποχρεώσεις τους ήταν η φύλαξη της  Θέσης Αμουργέλα  στην οποίαν διατηρούσαν φρουρά εναλλασσόμενοι με τους κατοίκους της Γέργερης. Υπήρχαν κι όμως κι ελεύθεροι χωρικοί  όπως η οικογένεια των Διμηνιτών  και η παλιά οικογένεια των Χεροδύμαμων κι άλλοι. Τους Ενετούς  διαδέχτηκαν  οι Τούρκοι. Νόμος η θέληση των αγάδων . Εκτός των αγγαρειών  και τους φόρους τους ανάγκαζαν σε εξισλαμισμό. Οι βιαιοπραγίες οι αρπαγές των χωραφιών κι οι εκφοβισμοί ανάγκαζαν τους Κρητικούς να γίνονται Χαϊνηδες.(επαναστάτες) Ένας πανασσανός  Χαϊνης ήταν ο Γιάννης Φουκάς ή Γενειάτης που σκότωσε τον αγά της περιοχής Πανασσού.  Στην ηρωική  επανάσταση του 1821 -1830  οι Πανασσανοί έδωσαν τον παρόν και πολλοί την ζωή τους., στον άνισο αγώνα Νεκροί πολλοί , που το μακρινό παρελθόν  διέσωσε με ευγνωμοσύνη ακέρια την μνήμη τους ,όχι όμως και τα ονόματα όλων των  όσων έδωσαν την ζωή τους για  μια ελεύθερη Κρήτη ,για μια ελεύθερη Ελλάδα .  Ως και η επέλαση των Τουρκοαιγυπτιακών στρατευμάτων  άφησε τα σημάδια από το πέρασμα της  στο Μινωκό χωριό

Και πάλι τούτο το νησί που  η τρικυμία της θάλασσας συντάρασσε και την ψυχή του στην επανάσταση του 1866-1868  έγραψε σελίδες δόξας.  Ως και για το  ολοκαύτωμα του Αρκαδίου είχαν οι Πανασσανοί λόγο να καυχιούνται αφού  ένας πολεμιστές γέννημα και θρέμμα του Πανασσού ο Μ. Πεπονάκης  ήταν ένας από τους νεκρούς στην μάχη του Αρκαδίου. Σκληροί οι κατακτητές κι όταν τους πρόσβαλε  η παλληκαροσύνη των Κρητίκαρων, γινότανε θηρία ανήμερα . Στην διάρκεια της επανάστασης του 1866 οι Τούρκοι εκδικούμενοι έκαψαν τις περιουσίες ,τις εκκλησίες και ολόκληρο το χωριό.  Όλοι οι πανασσανοί πολέμησαν  με θάρρος  μα κάποιοι διακρίθηκαν όπως  ο Γ. Δασκαλάκης ή Πανασσανός (πεντακοσίαρχος) και ένας από τους προύχοντες του χωριού ο Ζ. Δαμιανάκης ή Αναγνώστης (οπλαρχηγός). Στην τελευταία Κρητική Επανάσταση του 1897  έλαβαν μέρος όλοι σχεδόν οι  Πανασσανοί.

Επτά αιώνων κατοχή ,δεκαεπτά  επαναστάσεις και παντού είναι εμφανής η συμμετοχή των Πανασσανών .

Επτά αιώνων κατοχή κι όμως κατάφερε αυτός ο λαός ο αδούλωτος να διατηρήσει την γλώσσα του, τις παραδόσεις τα έθιμά του.

Γιόρτασαν πανηγυρικά την ένωση με την μητέρα Ελλάδα το 1913 και νόμισαν πώς ελεύθεροι πια θα ζουν. Ο εικοστός όμως αιώνας απεδείχθη ο πιο αιματοβαμμένος αιώνας στην παγκόσμια ιστορία.

Όμως όπως κατά τον 19^ον αιώνα ,έτσι και κατά τον 20^ον οι κάτοικοι του Πανασσού  πήραν ενεργό μέρος στους απελευθερωτικούς αγώνες του έθνους. Επιστρατεύτηκαν αλλά και εθελοντικά πολέμησαν στους  απελευθερωτικούς αγώνες, Ηπείρου ,Θράκης , Μακεδονία και σ’αυτόν τον προδομένο της Μ. Ασίας . Εκεί που ο έθελοντισμός έσπασε τα όρια της λογικής  ήταν  παρουσία Κρητών στον  Μακεδονικό αγώνα. Παρόντα όλα τα σόγια , ακόμη και τρία αδέλφια από το ίδιο σπίτι, όπου η πατρίς τους έκραζε.   Έλειψαν από τα  σπίτια τους   ως και οκτώ  χρόνια.  Οι περισσότεροι άλλοτε νικητές άλλοτε νικημένοι , πάντοτε μπαρουτοκαπνισμένοι  επέστρεφαν σκιές του εαυτού τους  κουβαλώντας εμπειρίες που κανένας δεν μπορούσε να μαντέψει . Κάποιοι όμως δεν επέστρεψαν  Οι απώλειες του Πανασσού μετρούσε  τρία παλληκάρια. . Τον Φουκάκη Ανδρέα, τον Δασκαλάκη  Ανδρέα,  τον Μπιολάκη.  Ιωάννη . Όλο το χωριό βουτηγμένο στα μαύρα κι ήχος λύρας δεν ακουγόταν  για χρόνια. Η μικρασιατική καταστροφή ζημιά που ζυγίζεται μόνο με αίμα και δάκρυα.

Στον πόλεμο του σαράντα αναφώνησαν το ΟΧΙ με πράξεις κι όχι με λόγια. Αυτό   είναι το χωριό μου το μικρό με την μακρόχρονη πορεία του στα χνάρια του Μίνωα. Μια ζωγραφιά αδήλωτου ζωγράφου, που τα  βουνά του  παίζουν σαν τόπι τον ήλιο στους ώμους τους. Με τον πιο παιχνιδιάρικο ορίζοντα του κόσμου. Από δω λόφοι με  αγέρωχη κορμοστασιά να σου  διηγούνται  ιστορίες και ηρωικά κατορθώματα από κει πεδιάδες να διαλαλούν νικηφόρες μάχες και πλούσιες σοδειές κι από την άλλη σπηλιές και καβούσια  να διηγούνται θρύλους για νεράιδες  νύμφες και ξωτικά.  Και πώς θα μπορούσαν να είναι αλλιώς αφού του Πάνα είναι βλαστάρια! Όλη η διαδρομή διανθισμένη με   τα απομεινάρια ενός σπουδαίου, πανάρχαιου, μοναδικού πολιτισμού. Μύθοι που ζητούν απομυθοποίηση. Εκκλησιές που αλλαξοπίστησαν, συλημένοι τάφοι, αρχαιολογικοί χώροι εγκαταλελειμμένοι, ιεροί χώροι καταπατημένοι, κραυγάζουν ζητώντας αναγνώριση και επαναφορά του ελληνικού τρόπου  σκέψης. Αυτό είναι το χωριό μου το πλούσιο σε θρύλους και παραδόσεις . Με υπέροχους ανθρώπους που ξέρουν να γλεντούν ,να γελούν , να φιλοξενούν , να χορεύουν, να μάχονται, να συγχωρούν και να συνεχίζουν. Το αγαπώ αυτό το χωριό και θα κάνω κι εσάς  να το αγαπήσατε το ίδιο