Ο ΘΡΥΛΟΣ ΤΟΥ ΚΑΛΙΚΑΝΤΖΑΡΟΥ

 

Επιμέλεια κειμένου Ρίκη Ματαλλιωτάκη

 

Οι καλικάντζαροι είναι  μια παλιά παράδοση  όχι μόνο της Κρήτης αλλά ολόκληρης της πατρίδα μας γι’  αυτό ακριβώς έχουν δημιουργηθεί  και χίλιοι θρύλοι γύρω από αυτούς.

Η παράδοση λοιπόν  λέει ότι οι  καλικάντζαροι είναι όντα μαυριδερά, με κόκκινα μάτια, τραγίσια πόδια, χέρια σαν της μαϊμούς και με τριχωτό όλο τους το σώμα, πνεύματα δαιμονικά, άλλα καλά κι άλλα κακά, που έρχονται κάτω από τη γη την παραμονή των Χριστουγέννων,  περιμένοντας  να σμίξει η μέρα με τη νύχτα για να τρυπώσουν  μέσα στα σπίτια των ανθρώπων από τις καμινάδες, να κλέβουν τα φαγητά που βρίσκουν και πιο πολύ τα σύκα γιατί τους αρέσουν ιδιαίτερα και γενικά να τους ενοχλούν τις νύχτες μέχρι τα Θεοφάνεια.

 Όλο τον υπόλοιπο χρόνο  προσπαθούν με τσεκούρι, πριόνια κ.λ.π. να κόψουν το δέντρο που βαστάει τη γη. Κόβουν-κόβουν, μέχρι που έχει μείνει πολύ λίγο ακόμα, αλλά τότε έρχονται τα Χριστούγεννα και λένε "χάιστε να πάμε πάνω στη γη και θα πέσει μοναχό του". Ανεβαίνουν λοιπόν πάνω στη γη και τα Θεοφάνεια που γυρίζουν, βλέπουν το δέντρο ολάκερο, ακέραιο, άκοπο. Και πάλι κόβουν και πάλι έρχονται τα Χριστούγεννα, και όλο απ' την αρχή.

Μια άλλη επίσης εκδοχή λέει  πως οι καλικάντζαροι  μεταξύ τους είναι διχόγνωμοι, φιλόνικοι και έτσι δεν μπορούν να κάνουν μέχρι το τέλος καμιά δουλειά κι όλα τα αφήνουν στη μέση, γι' αυτό δεν μπορούν να κάνουν κακό και στους ανθρώπους, αν και έχουν μεγάλη επιθυμία και μια άλλη   πως μερικοί από τους καλικάντζαρους έχουν στη ράχη από φυσικού τους μια κούνια αγκαθερή και σ' αυτήν βάνουν όσα παιδιά αρπάζουν και τα κουνούν για να ματώνουν τα παιδιά απ' τ 'αγκάθια και να πίνουν αυτοί το αίμα.

 Η αλήθεια  όμως είναι ότι οι Καλικάντζαροι είναι πολύ πιο σκανδαλιάρηδες και πειραχτήρια, πάρα επικίνδυνοι. Κρύβονται στην κρύα στάχτη του τζακιού, γι’ αυτό και δεν έπρεπε να σβήσει η φωτιά όλο το Δωδεκαήμερο. Κλέβουν τις τηγανίτες ή τα φρεσκοψημμένα λουκάνικα. Βρωμίζουν τα φρεσκοπλυμένα ρούχα, μαγαρίζουν το φρεσκοαλεσμένο αλεύρι και μπερδεύουν τις γυναίκες στο μπάλωμα των ρούχων. Γι’ αυτό και ήταν καλύτερα να μην εργάζεται κανείς αυτές τις ημέρες αλλά ούτε και να τριγυρνά μονάχος του έξω! Αν σε συναντήσει Καλικάντζαρος μοναχό σου στο δρόμο, μπορεί να σε βάλει να χορεύεις μέχρι να μην αντέχουν άλλο τα πόδια σου! Δεν ξέρω αν οι Καλικάντζαροι τρόμαζαν ποτέ στ’ αλήθεια τους ανθρώπους, μια και η μορφή που τους έδιναν και τα πράγματα που έκαναν ήταν πιο πολύ διασκεδαστικά, παρά τρομακτικά. Για παράδειγμα, ο γνωστός "Καρκάντζαλος" ο "Ψιλοβελίνης". Αυτός είναι πολύ μακρύς και λιγνός, μαυριδερός με μακριά δάκτυλα και ουρά. Είναι τόσο ψηλόλιγνος που περνάει από τις χαραμάδες και τις κλειδαρότρυπες. Ένας άλλος γνωστός Καλικάντζαρος είναι ο "Μανδρακούκος ο αρχηγός". Ο "Μανδρακούκος ο Ζυμαρομύτης", κρατάει για σκήπτρο την ποιμαντορική του γκλίτσα και συχνάζει στα μαντριά και στα βοσκοτόπια. Η σκούφια του, που την έχει υφάνει μοναχός του από γουρουνότριχες, δεν φτάνει να σκεπάσει τα αυτιά του, που είναι μεγάλα σαν του γαϊδάρου. Έχει και μια τεράστια μύτη που του κρέμεται σαν μαλακό ζυμάρι. Ο Μανδρακούκος, ρίχνει γάντζο από την καμινάδα και κλέβει τα λουκάνικα από την φωτιά και στα βοσκοτόπια πειράζει τα πρόβατα.

Ένας άλλος καλικάντζαρος είναι ο "Ανέμης ο Κοψομεσίτης". Αυτός έχει μια πολύ λεπτή και μακριά μέση και το πάνω μέρος του κορμιού του γυρνάει γύρω γύρω σαν τη σβούρα. Αυτός μπερδεύεται στο στημόνι του αργαλειού και σπάει την κλωστή στο γνέσιμο. Ο Καλικάντζαρος ο "Τραγοπόδης", μοιάζει με το θεό Πάνα. Είναι τριχωτός, έχει πόδια τράγου και ουρά, και είναι πολύ σκανδαλιάρης. Κλέβει λιχουδιές, τσουρέκια και γλυκά και μαγαρίζει τις τροφές αν δεν είναι σκεπασμένες.
Η "Βερβετζού" ή "Τρίμουρη Τζόγια", με τα τρία πρόσωπα κρατάει ζωντανή την τριπρόσωπη θεά Εκάτη, ως τις μέρες μας. Όπως και στην αρχαιότητα, έτσι και στην Νεοελληνική παράδοση, της άφηναν οι νοικοκυρές ένα πιάτο φαΐ κουλουράκια ή λουκάνικα, στην άκρη της σκεπής.

Πάντως οι άνθρωποι προτιμούσαν να μην ανακατεύονται οι Καλικάντζαροι στη ζωή τους. Με διάφορα ξόρκια, φυτά ή άλλα κόλπα, τους κρατούσαν μακριά από τα σπίτια τους. Στους Καλικάντζαρους δεν αρέσουν καθόλου οι άσχημες μυρωδιές. Έτσι έκαιγαν στο τζάκι, που και πού, κανένα παλιό τσαρούχι ώστε να τους διώχνει η μυρωδιά και ο καπνός. Ούτε η πολυκοσμία και η φασαρία αρέσει στους Καλικάντζαρους. Τι καλύτερο λοιπόν να μαζεύονται οι άνθρωποι στα σπίτια τους, να κρατάνε τη φωτιά αναμμένη, να τραγουδάνε, να πίνουν και να τρώνε τα φαγητά και τα γλυκίσματα, παρά να τους τα κλέβουνε οι Καλικάντζαροι.
Υπάρχουν και φυτά που διώχνουν τους Καλικάντζαρους και φέρνουν καλή τύχη για τον καινούργιο χρόνο. Για παράδειγμα ο "Χαμωήλιος" ή "Βερβερίδα" (Carlina corymbosa ή greaca). Ο Χαμωήλιος είναι ένα μικρό αγκάθι μ’ ένα φωτεινό κίτρινο ανθό σαν μικρό ήλιο. Σαν τον ήλιο που γεννιέται και που με τη δύναμή του θα ξαναδιώξει τα παγανά. Όταν οι Καλικάντζαροι βλέπουν Χαμωήλιο στα σπίτια λένε:

"Χαμωήλιον έχουν εδώ, φυλαγμένο, σπιτικό".

Επίσης κρεμούσαν στεφάνι καμωμένο από σπαραούνια (το αγριοσπαράγγι δηλαδή) στολισμένο με φύλλα κυκλαμίνου. Το κυκλάμινο ή "Συτριμένο" είναι το πρώτο φυτό που ανθίζει με τις βροχές του φθινοπώρου και στολίζει την ύπαιθρο μετά την ξηρασία καλοκαιριού. Όταν βλέπουν οι Καλικάντζαροι το στεφάνι λένε:

"Για έμπα μέσα, Κάλκα Παγανέ Δεν μ’ αφήνει ο Συτριμένος

Για έλα μέσα Βελώνη Κουνενέ, Δεν μ’ αφήνει η Σπαραουνιά"

Ένα φυτό, που ακόμα και σήμερα βάζουμε στα σπίτια μας τέτοιες ημέρες, για καλή τύχη και προστασία, είναι η κρεμμύδα (Scilla maritima). Ήδη, τον 6ο π.χ. αιώνα, κρέμαγε ο Πυθαγόρας την κρεμμύδα, πάνω από την πόρτα του σαν σύμβολο καλής υγείας και αναγέννησης. Η Χρυσοβασιλίτσα, όπως αλλιώς τη λένε, ακόμα και ξεχασμένη σε κάποια γωνιά του σπιτιού, βγάζει φύλλα τέτοια εποχή, και ξαναρχίζει τον κύκλο της ζωής της. Σαν το φως που ξαναγεννιέται στο χειμερινό ηλιοστάσιο, μας εύχεται καλές γιορτές και υγεία για την καινούργια χρονιά.