Η κρητική χλωρίδα παρείχε πάντα στο κρητικό νοικοκυριό τη δυνατότητα μιας οικονομικής και εύκολης τροφής. Αργότερα τα χόρτα και τα λαχανικά αποτελούσαν την κυριότερη τροφή των φτωχών και των καλλιεργητών της γης.

Τις περισσότερες φορές καταναλώνονταν ωμά, όπως τα έβρισκαν στα χωράφια, και άλλα βραστά ή μαγειρευμένα με διάφορους τρόπους. Δεν γνωρίζουμε πώς ακριβώς μαγείρευαν τα χόρτα οι αρχαίοι κρήτες. Το διαιτολόγιο των κρητικών ήταν πάντα πλούσιο σε χόρτα και λαχανικά.

Οι γευστικές συνήθειες κάθε περιοχής καθόριζαν όχι μόνον τους συνδυασμούς των χορταρικών που προέρχονταν από την κρητική φύση αλλά και τους τρόπους μαγειρέματος. Η «μόλοχος» των βυζαντινών τρώγεται βραστή ή και τηγανητή (μετά το βράσιμο) ως «σφουγγάτο» (ομελέτα) με αυγά.

Στον Μυλοπόταμο Ρεθύμνου τρώγονται, παραδείγματος χάρη, οι τρυφεροί βλαστοί της τσουκνίδας ως «σφουγγάτο», αλλά και «γιαχνί» και είναι νοστιμότατοι. Άλλα λαχανικά που αναφέρονται σε βυζαντινά κείμενα και που παραμένουν βρώσιμα στη σημερινή Κρήτη είναι τα λάπαθα, τα βλίτα, οι γαλατσίδες και άλλα πολλά.

Πολλά από τα κρητικά φυτά χρησιμοποιήθηκαν για πολλούς αιώνες στη λαϊκή θεραπευτική, όπως ακριβώς είχαν χρησιμοποιηθεί και από τους σπουδαίους γιατρούς της αρχαιότητας. Από τα καλλιεργήσιμα λαχανικά είναι γνωστό ότι υπήρχαν τα περισσότερα από εκείνα που καλλιεργούνται ακόμη στους κρητικούς κήπους.

Τα χόρτα και τα λαχανικά που καταναλώνονταν ωμά από τους παλαιότερους κρητικούς είναι εξαιρετικής ποιότητας και σήμερα θεωρούνται άριστη τροφή. Συνήθως με τα χόρτα αυτά παρασκεύαζαν σαλάτες, οι οποίες συνόδευαν το καθημερινό φαγητό.

Η ΑΓΡΙΑ ΒΡΩΣΙΜΗ ΧΛΩΡΙΔΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

Τη συναντούμε από την παραθαλάσσια έως και την ορεινή ζώνη. Καταλαμβάνει ένα μεγάλο μέρος της χλωρίδας της Κρήτης σε καλλιεργήσιμη γη, αλλά και σε πετρώδη εδάφη, σε βραχώδεις ακτές και σε χέρσα χωράφια. Ένα μεγάλο μέρος της, μας δίνει εντυπωσιακά λουλούδια.

Ζοχός

Ετήσιο φυτό που φτάνει τα 40 – 80 εκατοστά. Το συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους και καλλιεργημένους τόπους. Τα φύλλα του είναι ανοιχτοπράσινα οδοντωτά και περιέχουν γαλακτώδη χυμό. Μαζεύεται από τις αρχές του φθινοπώρου μέχρι το τέλος της άνοιξης. Η γεύση τους είναι λίγο γλυκιά και τρώγονται βραστά με μπόλικο λεμόνι και μπαίνουν και σε χορτόπιτες μαζί με άλλα χόρτα και μυρωδικά.

Το ραδίκιο

Περιζήτητο για τη νοστιμιά του, άφθονο σε χέρσους αλλά και καλλιεργούμενους αγρούς, παρουσιάζεται με διάφορες παραλλαγές ως προς το σχήμα, χρωματισμό και παρουσία ή όχι χνουδιού στα φύλλα. Ιδιαίτερα στην Κρήτη εκτιμάται το «γουλί» ή ρίζα, η οποία πιστεύεται ότι έχει «συμπυκνωμένες» θεραπευτικές ιδιότητες. Μαζεύονται από το φθινόπωρο με τις πρώτες βροχές έως το τέλος της άνοιξης. Βράζονται και τρώγονται με λαδολέμονο ή μαγειρεμένα με κρέας.

Πιρουνάκι ή βελονιά ή περδικονύχι

Ετήσιο φυτό που φτάνει τα 60 εκατοστά. Το συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους και καλλιεργημένους τόπους. Μαζεύεται τρυφερό τον χειμώνα μέχρι την άνοιξη πριν ανθίσει. Χρησιμοποιείται κυρίως σε πίτες, αλλά και σε ομελέτες με λαχανικά.

Σταφυλίνακας

Ο σταφυλίνακας -άγριο καρότο- είναι ένα πάρα πολύ κοινό και διαδεδομένο φυτό, που το συναντάμε την άνοιξη στα λιβάδια, στις άκρες των χωραφιών και των δρόμων της πεδινής και ημιορεινής ζώνης με τα χαρακτηριστικά του λουλούδια στη κορφή του πανύψηλου στελέχους. Τον σταφυλίνακα τον καταναλώνουμε από τον Φεβρουάριο μέχρι Απρίλιο – Μάιο χρησιμοποιώντας τη ρίζα και τους τρυφερούς βλαστούς του, που τρώγωνται βρασμένα με την προσθήκη λαδόξυδου, με μια πολύ χαρακτηριστική και δυνατή ευχάριστη μυρωδιά και με λεπτή, μετά, γεύση γλυκάνισου.

Καυκαλήθρα

Φυτό ποώδες μονοετές και ανήκει στην οικογένεια των Σκιαδανθών. Έχει εύθραστα οδοντωτά ή σκιστά φύλλα με έντονη μυρωδιά, γι’ αυτό, σε ορισμένες περιοχές, τα αποκαλούν «μυρώνια».

Οι παπούλες ή ψαρές ή καμπυλιές

Καλλιεργήσιμο λαχανικό που χρησιμοποιείται κυρίως ως σαλατικό, και, σχεδόν πάντα, ωμό. Η γεύση του είναι υπόπικρη. Kατά την περίοδο της μεγάλης Σαρακοστής αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα νηστίσιμα φαγητά της Κρήτης. Τρώγεται με λάδι και ξύδι, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις αλατίζεται και δεν λαδώνεται (κατά τις νηστίσιμες ημέρες που δεν επιτρέπεται η κατανάλωση ελαίου). Σε πολλές περιοχές της Κρήτης συνοδεύει, μαζί με την επίσης ωμή αγκινάρα, την τσικουδιά.

Γαλατσίδα

Θεωρείται εκλεκτή τροφή. Ωμό τρώγεται πάντα με ξύδι λόγω της πικρής του γεύσης. Η αγαλατσίδα (Reichardia picroides). Είναι η «γαλακτίτις» των βυζαντινών, η «γαλακτίδα» του Mεσαίωνα, η γαλατσίδα ή αγαλατσίδα της σημερινής Κρήτης. Παρετυμολογικά συνδέθηκε με το γάλα και συχνά την κατανάλωναν οι θηλάζουσες μητέρες, πιστεύοντας ότι τις υποβοηθούσε να «κατεβάσουν» γάλα. Η γεύση της είναι υπόγλυκη.

Λαγουδόχορτο, λαγουδοπαξίμαδο

Λαγουδόχορτο ή λαγουδογένι ή λαγουδοπαξίμαδο ή λαγουδοφάι! Ανήκει στα λεγόμενα «τσιτσιριστά» χόρτα. Εξαιρετικό στα «γιαχνερά», συνοδεύει άριστα χορινό η αρνάκι στο τσικάλι, αλλά πεντανόστιμο και μυρωδάτο ωμό στη σαλάτα μας.

Σφαράγγια

Ανήκει στην οικογένεια των Διοσκοριδών και στη χώρα μας το συναντούμε με τις ονομασίες αβρωνία, αβρουνιά, αβρουνία, αδρανιά, βρυωνία και οβριά. Αναρριχώμενο φυτό που φτάνει από 1 έως 3 μέτρα ύψος, τα τρυφερά βλαστάρια του οποίου είναι εξαιρετική τροφή.

Το σταμναγκάθι

Το χόρτο με τους περισσότερους λάτρεις και κυρίως αυτό που φυτρώνει στα παράλια που είναι (λόγω αλατιού) και νοστιμότερο. Θα το βρούμε και στην ορεινή ζώνη ανάμεσα σε βράχους, με τη χαρακτηριστική αγκαθωτή ταξιανθία του. Τα τελευταία χρόνια καλλιεργείται σε διάφορες περιοχές της Κρήτης αλλά και της Ελλάδας, ενώ αναφέρονται και εξαγωγές φυτώριων προς καλλιέργεια στην Ιταλία. Φάρμακο για τους αρχαίους, όπως μας πληροφορεί ο Διοσκουρίδης, χαίρει -δικαιολογημένα- μεγάλης εκτιμήσεως στην Κρήτη. Συλλέγεται και τρώγεται με λάδι και ξύδι.

Το φυτό σταμναγκάθι είναι θάμνος αγκαθωτός, αλλά οι αγκάθες του δεν είναι τόσο αιχμηρές ώστε να καθιστούν δύσκολη την περισυλλογή των μικρών βρώσιμων πράσινων φύλλων του. Η ονομασία του οφείλεται σε μια παλιά συνήθεια των κρητικών: Με τους θάμνους αυτούς σκέπαζαν τα στόμια των σταμνιών, για να μην μπαίνουν ζωύφια μέσα στο νερό). Όπως συμβαίνει με όλα τα χόρτα της Κρήτης, η παρασκευή της σαλάτας εξαρτάται από τις τοπικές ιδιαιτερότητες και από τη φαντασία της κάθε νοικοκυράς. Δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις που το σταμναγκάθι χρησιμοποιείται αναμεμειγμένο με άλλα χόρτα, με λίγο κρεμμύδι (χρησιμοποιείται το χλωρό κρεμμύδι και, κυρίως, τα υπέργεια μέρη του) και άνηθο.

Βολβοί ή ασκορδουλάκκοι

Βολβώδες, αυτοφυώμενο λαχανικό. Τρώγονται βραστοί με λάδι και ξύδι. Με σκόρδο και άνηθο γίνονται ιδιαίτερα νόστιμοι.

Ασκόλυμπρος

Άγριο χέρσο, ποώδες, ετήσιο ή διετές φυτό. Τρώγονται τα στελέχη των φύλλων και η ρίζα, συνήθως ως βραστά, αλλά και ως φρικασέ. Είναι ιδιαίτερα νόστιμο και υγιεινό λαχανικό.

Μάραθο

Πολυετές φυτό που φτάνει τα δύο μέτρα. Το συναντάμε σχεδόν παντού σε ακαλλιέργητους τόπους. Μαζεύονται τα φρέσκα φύλλα από τον χειμώνα έως το τέλος της άνοιξης. Το χρησιμοποιούμε σε πίτες, αλλά και σαν μυρωδικό σε φρέσκιες σαλάτες και σάλτσες.

Αγριόπρασο ή σχινόπρασο

Ανήκει στην οικογένεια των Λειριωδών. Φυτρώνει από το Νοέμβριο έως τον Απρίλιο σε υγρά και δροσερά μέρη. Η γεύση του είναι ηπιότερη από αυτή του καλλιεργήσιμου πράσου και γλυκύτερη από του κρεμμυδιού. Μπορεί να καταναλωθεί σε σούπες, πίτες, αλλά και σαλάτες. Στην αρχαιοελληνική γαστρονομική και φυτολογική γραμματεία έχουμε δεκάδες αναφορές στο αγριόπρασο.

Πεντάνευρο

Φυτό της οικογένειας των Πλανταγινιδών. Γενικά το πεντάνευρο φυτρώνει σε υγρά μέρη, έχει μεγάλα φύλλα στα οποία εξέχουν πέντε νεύρα, από όπου και πήρε το όνομά του. Τα φύλλα του έχουν ελαφριά γεύση, γλυκιά και δροσερή. Συλλέγονται από τον Δεκέμβριο έως τον Ιούλιο. Στην υπόλοιπη Ελλάδα και την Ευρώπη θεωρείται κατάλληλο μόνο ως ρόφημα, ενώ στην κρητική κουζίνα προστίθεται μέσα στην ποικιλία των άγριων βρώσιμων χόρτων. Η παράδοση αναφέρεται στο φυτό αυτό ως θεραπευτικό (θεραπεύει τα «πέντε νεύρα», δηλαδή τις πέντε αισθήσεις του ανθρώπου), κυρίως για τσιμπήματα εντόμων και για πληγές που αργεί η επούλωσή τους.

Αχάτζικας: Σκάνδιξ, το χτένι της Αφροδίτης

Αυτοφυόμενο, ποώδες φυτό, που ανήκει στην οικογένεια των Σκιαδανθών. Οι αχατζίκοι είναι ζιζάνια που μαζεύονται κατά την περίοδο του χειμώνα και της άνοιξης, όταν ακόμα είναι νεαρής ηλικίας, τρυφερά. Διακρίνονται για τη χαρακτηριστική ευχάριστη γεύση τους. Το άγριο αυτό χόρτο ήταν γνωστό από την αρχαιότητα με το όνομα Σκάνδιξ και είχε ευρεία χρήση στη μαγειρική λόγω της καυστικής και ευχάριστης οσμής του.

Κουτσουνάδα ή Παπαρούνα