Η Εβραϊκή κοινότητα του Ηρακλείου-Εβραίοι του Ηρακλείου

 

Εβραίοι – Ιστορική διαδρομή

Εβραίοι ή Ισραηλίτες ονομάζονται τα μέλη του εβραϊκού λαού, επίσης γνωστού ως Ιουδαϊκό έθνος ή γιοι του Ισραήλ, μιας θρησκευτικής ομάδας που κατάγεται από τους αρχαίους Ισραηλίτες και τα μέλη της οποίας ασκούν κατά παράδοση τον Ιουδαϊσμό.

Η προέλευση των Εβραίων χρονολογείται γύρω στο 1800 π.Χ. με την Βιβλική αναφορά στην ίδρυση του Ιουδαϊσμού. Η Στήλη του Μερνεφθά, η οποία χρονολογείται περίπου στο 1200 π.Χ., είναι ίσως το αρχαιότερο κείμενο των Εβραίων στο Ισραήλ, στο οποίο καταγράφονται στοιχεία της μονοθεϊστικής θρησκείας του Ιουδαϊσμού. Κατά παράδοση νομαδικός λαός, έφυγε από την Αίγυπτο για τη Γη της Επαγγελίας (Παλαιστίνη), ακολουθώντας τις οδηγίες του Θεού, υπό τον Μωυσή. Η ιστορία αυτή περιγράφεται στο βιβλίο, Έξοδος, και αποτελεί βασικό τμήμα των Εβραϊκών Γραφών.

Οι ήττες στους Ιουδαιορωμαϊκούς πολέμους οδήγησαν πολλούς εβραίους εκτός της Γης του Ισραήλ. Πολλοί εξορίστηκαν και πουλήθηκαν ως σκλάβοι σε όλη την ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Έκτοτε οι Εβραίοι κατοίκησαν σε όλη την Ευρώπη και την Μέση Ανατολή. Οι ευρύτερα χρησιμοποιούμενοι όροι σήμερα για την περιγραφή των εθνοτικών ομάδων των Εβραίων είναι οι εξής: α) Ασκεναζίτες, που σημαίνει στα εβραϊκά «Γερμανοί», υποδηλώνοντας την Κεντρική Ευρώπη ως βάση αυτού του εβραϊκού στοιχείου.

β) Σεφαρδίτες, που σημαίνει στα εβραϊκά «Ισπανοί», υποδηλώνοντας την Ισπανία, την Πορτογαλία και τη Βόρεια Αφρική ως τόπους προέλευσης αυτής της ομάδας, αλλά και τα Βαλκάνια, δηλαδή εκεί όπου κατέφυγαν οι Εβραίοι μετά τον διωγμό τους από την Ισπανία.

γ) Μιζραχίτες Εβραίοι (ο όρος αυτός συμπίπτει με τον όρο Σεφαρδίτες, τονίζοντας όμως τη βορειοαφρικανική και μεσανατολική παρά την ισπανική ιστορική προέλευση).

δ) Θεϊμανίτες Εβραίοι (Υεμένιοι και Ομάνιοι Εβραίοι).

ε) Μικρότερες ομάδες όπως οι Γκρουζίτες (Γεωργιανοί), οι Μπένε Ιζραέλ (Γιοι Ισραήλ), οι Ρωμανιώτες της Ελλάδας κ.λ.π.

Ακολουθώντας την Εποχή του Διαφωτισμού συνέβη μία σταδιακή μεταβολή κατά την οποία πολλοί Εβραίοι άρχισαν να θεωρούν ότι το να αποτελεί ένα άτομο μέλος του εβραϊκού έθνους ήταν κάτι διαφορετικό από το να είναι ακόλουθος της ιουδαϊκής πίστης. Κατά τον Ιουδαϊσμο, Εβραίος είναι όποιος έχει Εβραία μητέρα. Η θρησκεία του πατέρα δεν παίζει ρόλο. Μπορεί και κάποιος από ξένη μητέρα να ασπαστεί τον Ιουδαϊσμό, οφείλει όμως να ακολουθήσει μια διαδικασία κατήχησης, η οποία διαρκεί συνήθως πάνω από ένα χρόνο. Ο Ιουδαϊσμός καθοδηγεί τους πιστούς του σχετικά με τις πράξεις και τα πιστεύω τους. Κατά συνέπεια δεν είναι απλώς θρησκεία αλλά τρόπος ζωής, πράγμα που καθιστά μάλλον δύσκολο το διαχωρισμό μεταξύ του Ιουδαϊσμού, της εβραϊκής κουλτούρας και της εβραϊκής εθνικής ταυτότητας.

Οι Εβραίοι γνώρισαν διώξεις στη δυτική Ευρώπη κατά το Μεσαίωνα. Ο τελευταίος και μεγαλύτερος διωγμός τους κατά την εποχή εκείνη συνέβη το 1492 στην Ισπανία, όταν οι ντόπιοι Εβραίοι εκδιώχθηκαν, μεταναστεύοντας έτσι σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Αρκετοί έφτασαν στην Πολωνία, ενώ αρκετοί εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη, εγκαθιδρύοντας μια εβραϊκή κοινότητα που άκμασε μέχρι τη ναζιστική κατοχή της πόλης. Το πιο γνωστό γεγονός που επηρέασε όχι μόνο την πορεία του Ισραήλ, αλλά και την πορεία του σημερινού κόσμου, είναι το Ολοκαύτωμα κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου από τους Γερμανούς Ναζί του Χίτλερ. Οι Εβραίοι της κατεχόμενης Ευρώπης γνώρισαν τη συστηματική δίωξη και εξόντωση, με περίπου έξι εκατομμύρια θύματα. Το κράτος του Ισραήλ ιδρύθηκε το 1948, έπειτα από απόφαση του ΟΗΕ, γεγονός που οδήγησε σε πόλεμο των Εβραίων με τους Άραβες. Η ίδρυση του κράτους του Ισραήλ έγινε χωρίς την ταυτόχρονη ίδρυση παλαιστινιακού κράτους στη γη της Παλαιστίνης και αυτό αποτελεί έως σήμερα πηγή βίας και συγκρούσεων.

Παρουσία των εβραίων στον Ελλαδικό χώρο

Ιουδαίος Φίλων μαρτυρεί παρουσία εβραίων στην Κρήτη από τον 1ο αιώνα μ.Χ. Οι εβραίοι έλληνες ανήκουν σε δύο μεγάλες κατηγορίες: ρωμανιώτες και σεφαραδίτες. Παλαιότεροι αλλά λιγότεροι αριθμητικά είναι οι ρωμανιώτες. Πολλοί από αυτούς πιστεύουν ότι έλκουν την καταγωγή τους από εβραίους που μετανάστευσαν από την Παλαιστίνη μετά την καταστροφή του δεύτερου ναού της Ιερουσαλήμ από τους ρωμαίους το 70 μ.Χ. Οι ρωμανιώτικες κοινότητες στο Διδυμότειχο, τις Σέρρες, τη Βέροια, τη Θεσσαλονίκη, τα Γιάννενα, την Πελοπόννησο, τη Χάλκη και πολλά ελληνικά νησιά θεωρούνται σχεδόν γηγενείς στις περιοχές αυτές. Ο όρος ρωμανιώτης από το δέκατο έκτο αιώνα σημαίνει τον μη σεφαραδίτη, τον «ντόπιο» εβραίο.

Οι σεφαραδίτες εβραίοι προέρχονται από την Ιβηρική χερσόνησο. Όταν οι καθολικοί εκδίωξαν τους εβραίους από την Ισπανία, την Πορτογαλία, τη Γαλλία και την Ιταλία στα τέλη του δέκατου πέμπτου και τις αρχές του δέκατου έκτου αιώνα, κύματα σεφαραδίμ τράβηξαν ανατολικά καταφεύγοντας στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Β΄ (1481-1512) προσδοκώντας να επαναφέρει στην αυτοκρατορία την οικονομική και κοινωνική ισορροπία μετά τις επιτυχείς αλλά εξαντλητικές κατακτήσεις του προκατόχου του Μωάμεθ Β΄, εξέδωσε ένα διάταγμα με το οποίο καλωσόριζε τους σεφαραδίτες στα οθωμανικά εδάφη.

Ένας μικρός αριθμός ασκενάζι – εβραίων από την κεντρική και την ανατολική Ευρώπη – ζούσαν επίσης στη Βαλκανική χερσόνησο από το 1400, όταν εκδιώχθηκαν από το Βασίλειο της Βαυαρίας. Ραβινικά έγγραφα των αρχών του δέκατου έκτου αιώνα από την Κρήτη δείχνουν πως την εποχή εκείνη ζούσαν στο νησί και ασκενάζι.

Βενετοκρατία – Κρήτη

Θετική ήταν σε γενικές γραμμές ήταν η πολιτική της Βενετίας προς τους Εβραίους, αφού αποσκοπούσε κυρίως στη συστηματική εκμετάλλευση των εβραϊκών κεφαλαίων, στη φορολόγησή τους και στη συμβολή τους στη γενικότερη ανάπτυξη των τοπικών αστικών κέντρων. Οι Εβραίοι κατοικούν σε ιδιαίτερα τμήματα των αστικών κέντρων έξω από τα οποία δεν είχαν δικαίωμα κατοχής ακινήτων, ενώ παράλληλα είναι οργανωμένοι σε τοπικές κοινότητες με εκλεγμένους αξιωματούχους, οι οποίοι τους εκπροσωπούν ενώπιον των βενετικών αρχών. Από το 14ο αιώνα παρατηρείται όμως μια προσπάθεια περιορισμού της δύναμης των εύπορων εβραίων με την επιβολή περιοριστικών μέτρων στα κεφάλαια τους.

Το 1481 η εβραϊκή κοινότητα του Χάνδακα αριθμούσε εξακόσιες οικογένειες και το 1571 οκτακόσιες οικογένειες. Το Ηράκλειο αρχίζει προσελκύει εβραίους μετανάστες όταν αποκτά εμπορική σημασία. Αυτοί προέρχονται είτε από την Ευρώπη είτε από άλλες πρώην βυζαντινές επαρχίες. Στο Ηράκλειο-Χάνδακα υπήρχε όμως ήδη μια καλά εδραιωμένη  ελληνόφωνη κοινότητα που τηρεί το ελληνικό – ρωμανιώτικο τυπικό. Η κοινότητα μάλλον έλκει την καταγωγή της από τη Γόρτυνα η οποία ήταν το προηγούμενο πολιτικό κέντρο του νησιού.

Η κοινότητα του Ηρακλείου αριθμούσε 800-1000 άτομα στη μεγαλύτερη ακμή της και σε συνολικό εβραϊκό πληθυσμό στο νησί 1600 ατόμων. (15ος-16ος). Άρα πάνω από τους μισούς εβραίους της Κρήτης μένουν στο Ηράκλειο. Οι εβραίοι είναι αστοί αλλά υπάρχουν σποραδικά στοιχεία που στηρίζουν την ύπαρξη εβραίων σε αγροτικές περιοχές της ενδοχώρας του Ηρακλείου. π.χ. τοπωνύμια όπως Τσιφούτ Καστέλλι στην περιοχή Castelnuovo (κάστρο Καινουρίου, στην περιοχή της Φαιστού) και το χωριό Κασσάνοι στον νομό Ηρακλείου. H ονομασία του χωριού οφείλεται πιθανότατα στο οικογενειακό επώνυμο εβραϊκής οικογένειας της οποίας την ύπαρξη πληροφορούμαστε από έγγραφα του 14ου αιώνα.

Η αστικοποίηση των εβραίων τους κάνει πιο ευάλωτους στις διαθέσεις των εκάστοτε αρχών εφόσον είναι συγκεντρωμένοι σε περιορισμένους χώρους και άρα ευκολότερα ελεγχόμενοι. Οι αστοί εβραίοι έμποροι δημιουργούν εμπορικά δίκτυα με αγρότες παραγωγούς στην ενδοχώρα και προωθούν κρασί, λάδι, τυρί κ.α. σε εβραίους αγοραστές στην Ευρώπη. Αυτές οι σχέσεις τεκμηριώνονται από νοταριακά έγγραφα στης ενετοκρατίας. Θεωρεί ότι οι εβραίοι είναι περισσότερο έμποροι – μεταπράτες παρά πιστωτές και ότι όταν δανείζουν χρήματα είναι περισσότερο στα πλαίσια “προαγοράς” της αγροτικής παραγωγής παρά κανονικός δανεισμός. Από τα ανωτέρω έγγραφα τεκμηριώνεται και η ελληνικότητα των Κρητών εβραίων των οποίων τα ονόματα είναι ελληνικά.

Ιστορικά κατάλοιπα της Εβραϊκής παρουσίας στο Ηράκλειο την εποχή της Βενετοκρατίας

 Από την ενετοκρατία τα ιστορικά κατάλοιπα της φυσικής παρουσίας των Εβραίων δυστυχώς είναι ελάχιστα. Στο ιστορικό μουσείο του Ηρακλείου μπορούμε να δούμε το οικόσημο της οικογένειας Saltiel.

Επίσης έχει διασωθεί μια και μοναδική επιτύμβια στήλη από το εβραϊκό νεκροταφείο, που αναφέρει τον θάνατο της χήρας του ιατρού Sabbetai Kazani γιού του επίσης ιατρού Samuel Kazani το 1645.

Τέλος έχει διασωθεί και μια επιγραφή που πιθανόν να προέρχεται από την συναγωγή που βρισκόταν κοντά στο ιστορικό μουσείο του Ηρακλείου. Πιο συγκεκριμένα το κείμενο της επιγραφής αναφέρει την προσφορά στη συναγωγή ενός ειλητού με την πεντάτευχο (Torah) και μιας κιβωτού (Hekhal) από τον ιατρό Ιακώβ Χούλο (Khull), γιό του Ραβίνου Σολομών, το 1630.

Οθωμανική Περίοδος

Κατά την Οθωμανική περίοδο έχουμε μεγάλο πλήθος διαφορετικών αλλά αποσπασματικών πηγών. Π.χ.: Ιστορικά έργα όπως του Καψάλη, ραβινικές ρεσπόνσα από διάφορες πόλεις, αρχεία των κοινοτήτων, προξενικές και άλλες αναφορές διπλωματών (κυρίως ευρωπαίων), αρχεία εμπορικών εταιριών που δραστηριοποιούνταν στην Ανατολή, κ.α.. Αριθμητικά πολύ πλούσια πηγή είναι τα κείμενα των περιηγητών, προσκυνητών, εμπόρων, διπλωματών, στρατιωτικών, αρχαιολόγων, μελετητών που επισκέπτονται την Οθωμανική επικράτεια και καταγράφουν τις προσωπικές τους εντυπώσεις. Αυτές οι πηγές προέρχονται είτε από εβραίους είτε από ξένους που έρχονται σε επαφή με την Αυτοκρατορία. Οι απόψεις των ίδιων των Οθωμανών για τους εβραίους υπηκόους τους φαίνονται σε πηγές, όπως τα αρχεία διαφόρων πόλεων της Αυτοκρατορίας. π.χ. Τα Defter-i Hakani (Tapu) που βρίσκονται στην Κωνσταντινούπολη, και είναι καταγραφές ανά επαρχία του πληθυσμού, των περιουσιών και των εισοδημάτων κάθε περιοχής. Τα έγγραφα αυτά είναι πολύ αναλυτικά και πλούσια σε πληροφορίες. Τα κείμενα των ιεροδικείων αποτελούν πηγή που προσθέτει πληροφορίες για την καθημερινή ζωή των ανθρώπων και προσφέρουν υλικό για σχολιασμό και ερμηνεία τις responsa (απαντήσεις?) εβραίων ραβίνων που δίνουν λύσεις και συμβουλές για διάφορα ενδοκοινοτικά προβλήματα π.χ. διαζύγια, αλλά και καθορίζουν κανόνες για τις σχέσεις των εβραίων με τις άλλες κοινότητες σε θέματα εμπορίου, φορολογίας, κατοχής περιουσιών κ.ά.

Η Παρουσία των εβραίων στο Ηράκλειο

Στην πρωτεύουσα του νησιού η εβραϊκή συνοικία περιγράφεται ως μικρή σε έκταση και με περιορισμένο χώρο για επέκταση. Η μόνη διέξοδος ήταν η ανέγερση πολυώροφων κτιρίων όπου στους ανώτερους ορόφους κατοικούν οι ανώτερες κοινωνικές ομάδες. Όταν οι οικιστικοί περιορισμοί χαλαρώνουν, τότε οι πλούσιοι εβραίοι μετακομίζουν σε καλύτερες συνοικίες και ο διαχωρισμός πια γίνεται πιο ταξικός – οικονομικός, παρά θρησκευτικός –  εθνοτικός.

Τα εβραϊκά σπίτια περιγράφονται συνήθως ως ξύλινα κτίσματα με δύο, τρεις ή παραπάνω ορόφους. Συνήθως είχαν εσωτερικές αυλές και κάθε όροφος είχε βεράντες προς την αυλή. Στην αυλή μπορεί να υπήρχαν δέντρα, στέρνα και φούρνος. Οι οικογένειες που ζούσαν στο κτίριο είχαν πρόσβαση σε αποθηκευτικούς χώρους. Οι τουαλέτες ήταν κοινόχρηστες, βρίσκονταν στον πρώτο όροφο και δεν υπήρχαν ιδιωτικές σε κάθε “διαμέρισμα”. Παράθυρα και πόρτες άνοιγαν προς την εσωτερική αυλή. Τα σπίτια είχαν παράθυρα και προς το δρόμο αλλά χωρίς μπαλκόνι και με κατασκευές που εμπόδιζαν τους περαστικούς να μπορούν να δουν μέσα στο σπίτι. Τα σπίτια είχαν gardak (η γνωστή ξύλινη προέκταση προς το δρόμο).

Η ιδιοκτησία της γης ανήκε συνήθως σε βακούφια, οπότε οι κάτοικοι ήταν “ενοικιαστές” των σπιτιών. Επίσης πολλές φορές τα κτήρια ξεκινούσαν ως μονώροφα και επεκτεινόταν κάθε φορά που ένα μέλος παντρευόταν, αλλά τελικά με την πάροδο του χρόνου και τις μεταβιβάσεις περιουσιών δεν ήταν κανόνας ότι όσοι ζούσαν στο ίδιο κτήριο ήταν συγγενείς. Τα πλούσια εβραϊκά σπίτια ακολουθούσαν τη μουσουλμανική διαίρεση σε haremlik και selamlik, γεγονός που δείχνει την προσαρμοστικότητα των εβραίων στην κυρίαρχη ισλαμική κουλτούρα. Τα σπίτια αυτά αναφέρονται στις πηγές ως yahudihane.

Η διαφορετική προέλευση των εβραίων δημιουργούσε εντάσεις και συγκρούσεις για διάφορα θέματα νομικά, εθιμικά. Οι κοινότητες χωρίζονται σε kehalim (ενορίες) ανάλογα με την αρχική καταγωγή των μελών τους. Κάθε τέτοια ενορία διατηρούσε χωριστή συναγωγή. Ο διαχωρισμός αυτός ήταν πολύ έντονος τους πρώτους αιώνες αλλά υποχωρεί από τον 17ο αιώνα όποτε τα παλαιά ονόματα των ενοριών που θύμιζαν τους αρχικούς τόπους καταγωγής δεν είχαν σχέση με την πραγματικότητα. Από το 17ο αιώνα αναζητείται από τις ίδιες τις κοινότητες μια μορφή κεντρικής οργάνωσης. Έτσι οι τοπικές ενορίες ασχολούνται πια με θέματα τελετών και καθημερινής θρησκευτικής πρακτικής ενώ η κεντρική ηγεσία σχετίζεται με τους Οθωμανούς και ασχολείται με νομικά και φορολογικά θέματα. Ποτέ όμως δεν υπήρξε ενιαία ηγεσία αποδεκτή από όλους τους εβραίους της Αυτοκρατορίας.

Σε κάθε κοινότητα υπάρχει ο ραβίνος (hakhamim ή marbizei Torah). Οι Ma’arikhim που ασχολούνται με τη φορολογία, οι Memunim – parnasim που ασχολούνται με τα καθημερινά ζητήματα της κοινότητας και οι Ka(k)hya. Σε κάθε κοινότητα υπήρχε το ma’amad ένας οργανισμός από εκλεγμένα πρόσωπα που ασχολούνταν με νομικά ζητήματα. Κέντρο της κοινότητας πάντα ήταν η συναγωγή που ήταν πέρα από ναός και χώρος μελέτης ή συγκεντρώσεων. Η κοινότητα διατηρούσε συχνά και εκπαιδευτικά ιδρύματα (yeshivot). Ο πιο διάσημος εβραίος της Κρήτης είναι ο Joseph Solomon Delmedigo που γεννήθηκε στο Ηράκλειο το 1591. Μαθηματικός, γιατρός και φιλόσοφος, έζησε και ταξίδεψε σε Ευρώπη και Μ. Ανατολή και πέθανε στην Πράγα το 1655.

Για να προσελκύσουν πληθυσμό στην ερημωμένη πόλη του Ηρακλείου οι Οθωμανοί πουλούσαν με ευνοϊκούς όρους περιουσίες μέσα στην πόλη. Στα ιεροδικαστικά κείμενα μαρτυρούνται τέτοιες συναλλαγές. π.χ. Το 1670 εβραίοι αγοράζουν τέσσερα plots (οικόπεδα) που είχαν εγκαταλειφθεί από τους χριστιανούς ιδιοκτήτες τους. Επιπλέον της τιμής των 100 guruş, πληρώνουν τέσσερα akçe ημερησίως για το κληροδότημα της Βαλιδέ Σουλτάνας. Οι εβραίοι έχουν δικαίωμα πια να κατέχουν περιουσία μέσα στην πόλη.

Οι εβραίοι πια δεν ζουν περιορισμένοι στην εβραϊκή συνοικία, αλλά μπορούν να ζουν και να δραστηριοποιούνται σε όλη την πόλη. Ένα χρόνο μετά την οθωμανική κατάκτηση εβραίοι αγοράζουν οικήματα σε όλη την πόλη και το 1694 μαρτυρείται η ύπαρξη εβραϊκού καταστήματος στην κεντρική οδό του Ηρακλείου, τη Ruga Maistra.

Πληθυσμιακά στοιχεία

Στην απογραφή του 1693 για την καταβολή του κεφαλικού φόρου, αναφέρονται μέσα στην πόλη του Χάνδακα, 426 Χριστιανοί, 40 Αρμένιοι και 126 Εβραίοι με υποχρέωση καταβολής φόρου. Ως το 1691 ο κεφαλικός φόρος πληρώνεται όχι από τα άτομα αλλά ανά οικογένεια. Ο Tournefort μιλάει για 1000 εβραίους το 1699 και για 800 έλληνες. Είναι η μόνη αναφορά που δίνει μεγαλύτερο εβραϊκό από χριστιανικό πληθυσμό. Ίσως περιλαμβάνει και εβραίους εμπόρους που απλά βρισκόταν στο Ηράκλειο την περίοδο αυτή και όχι τους μόνιμους κατοίκους της πόλης. Οι εμπορικές δραστηριότητες των εβραίων επιβάλλουν την παρουσία τους κοντά στο λιμάνι και τις εμπορικές συνοικίες. Ο Randolph το 1680 μιλάει για πληθυσμό συνολικά 10000. Το 1693 μιλάμε για περίπου 2000 -2500 (χριστιανούς εβραίους και αρμένιους) και μουσουλμάνους ανάμεσα σε 4000 ως 10000. Δίνονται στατιστικά στοιχεία για τον πληθυσμό της Κρήτης. Στην απογραφή του 1858 αναφέρονται 907 εβραίοι σε σύνολο 278.908 κατοίκων. Στο επίσημο ετήσιο τουρκικό ημερολόγιο του 1875, 284 εβραίοι σε σύνολο 227.870 και σε αυτό του έτους 1876, 345 εβραίοι σε σύνολο 227.871 κατοίκων. Το Almanach de Gotha του 1881 δίνει 3200 εβραίους σε σύνολο 275.253 κατοίκων.

Τοπογραφία της Εβραϊκής συνοικίας του Ηρακλειου

Οι εβραίοι και στις τρεις βόρειες πόλεις της Κρήτης ζουν κοντά στην ακτή και κοντά στο λιμάνι αφού μεγάλο μέρος των δραστηριοτήτων τους σχετίζεται με το θαλάσσιο εμπόριο. Η εβραϊκή συνοικία του Ηρακλείου τοποθετείται ήδη από τον 9ο αιώνα στο παραλιακό μέτωπο της πόλης (κόλπος του Δερματά). Η θέση της εβραϊκής συνοικίας είναι ευάλωτη αφού βρίσκεται έξω από τα τείχη και μπορεί να δεχθεί επίθεση και από τη θάλασσα και από την ξηρά. Η περιοχή τειχίζεται στους επόμενους αιώνες και υπάρχει “εβραϊκή πύλη” (Πύλη του Δερματά) προς τη θάλασσα.

Η εβραϊκή συνοικία του Ηρακλείου αναφέρεται ως Ιουδαϊκή, Εβραϊκή ή Οβρακή (στην τοπική γλώσσα) και είναι η παλαιότερη της Κρήτης. Οι Βενετοί παίρνουν τον ελληνικό όρο Εβραϊκή και τον προσαρμόζουν σε Iudaica, Judayca, Giudecca, Zudecha, Zudecca. Επίσης αναφέρεται και ως συνοικία Χριστού Σκουλούδη. Στα τουρκικά ο όρος είναι Yahudi Mahallesi. Στα οθωμανικά έγγραφα η εβραϊκή συνοικία του Ηρακλείου απαντάται και ως Sultan Ibrahim Mahallesi. Οι ίδιοι οι Εβραίοι χρησιμοποιούν τον όρο Kahal που σημαίνει απλά κοινότητα. Ο όρος έχει πάλι περισσότερο γεωγραφική χροιά όμως μετά την εισροή των εβραίων της Ιβηρικής αποκτά πιο σύνθετη έννοια που περιλαμβάνει και τους θεσμούς της κοινότητας και όχι μόνο το χώρο. (προφέρεται πια ως Kehal). Στο Τakkanoth Candia αναφέρεται ότι η αργία του Σαββάτου στο Ηράκλειο ξεκινά όταν οι καμπάνες του Αγίου Πέτρου σημάνουν τον εσπερινό της Παρασκευής. Εντυπωσιακή η συνύπαρξη των θρησκειών και ο καθορισμός της εβραϊκής αργίας από μία αλλόθρησκη πρακτική. Ο ναός του Αγίου Πέτρου ήταν το σύνορο της εβραϊκής συνοικίας.

Οι περισσότεροι εβραίοι του Ηρακλείου έφυγαν κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του Χάνδακα, κάποιοι όμως παρέμειναν. Όπως αναφέρει ο Εβλιγιά, 300 εβραίοι είχαν κρυφτεί σε λαγούμια κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων της παράδοσης, εμφανίστηκαν όταν οι Οθωμανοί μπήκαν στην πόλη. Ο Εβλιγιά, συνήθως μεγαλοποιεί τους αριθμούς, αλλά όπως και να έχει δεν πρέπει να απέχει πολύ από την πραγματικότητα. Οι Εβραίοι που παρέμειναν στην πόλη πιθανόν να επέστρεψαν στις παλιές τους κατοικίες κοντά στη θάλασσα. Οι εβραίοι εκμεταλλεύτηκαν το κενό που άφησαν όσοι κάτοικοι έφυγαν κατά τη διάρκεια του κρητικού πολέμου και επεκτάθηκαν οικιστικά πέρα από τα όρια της συνοικίας τους. Επίσης η εβραϊκή βρισκόταν σε μια περιοχή που αποτελούσε στόχο των πολιορκητών οπότε είναι δεδομένο ότι πολλά από τα κτίρια της θα είχαν υποστεί πολλές ζημιές. Ο περιορισμός των εβραίων στη συνοικία ίσως είναι και μια από τις αιτίες που οι εβραίοι είδαν θετικά την οθωμανική εισβολή, ως ελπίδα χαλάρωσης των αυστηρών περιοριστικών μέτρων των Βενετών. Η εβραϊκή συνοικία εκτεινόταν στην παράκτια ζώνη του όρμου του Δερματά κοντά στο λιμάνι. Στα οθωμανικά έγγραφα η συνοικία διατηρεί το όνομα του Χριστού Σκουλούδη ως το 1671, μετά αναφέρεται απλά ως εβραϊκή. Βρισκόταν ανατολικά από τη συνοικία του Balta Ahmed Ağa προς το τζαμί του Sultan İbrahım. Στα έγγραφα που καταγράφουν αγωραπωλησίες σπιτιών στη συνοικία αυτή όλοι σχεδόν οι αγοραστές και οι συνοράτορες τους είναι Εβραίοι.

Επί οθωμανικής κυριαρχίας η συνοικία αρχίζει να παρουσιάζει βελτιωμένη εικόνα αφού είναι κοντά στη θάλασσα και έχει (τουλάχιστον στο παραθαλάσσιο μέτωπό της) ωραία κτίρια. Αυτή η εικόνα βέβαια αφορά κυρίως τα σπίτια των εύπορων εβραίων και σίγουρα όχι όλη τη συνοικία. Η πραγματικότητα είναι ότι στη συνοικία αυτή υπάρχει μεγάλο πρόβλημα χώρου αφού κατοικεί μεγάλος αριθμός εβραίων. Στον ίδιο χώρο υπάρχουν πολλά καταστήματα και τέσσερεις συναγωγές. Ο συνωστισμός είναι τόσο έντονος που δημιουργεί πολλά ζητήματα για την υγιεινή διαβίωση των κατοίκων που αυξάνονται με τη μετανάστευση εβραίων από άλλες περιοχές. Ο Εβλιγιά επιβεβαιώνει ότι η συνοικία αποτελείται ωραίες επαύλεις (προς το θαλάσσιο μέτωπο)  που πίσω τους κρύβουν μικρούς και στενούς δρόμους με φτωχικά σπίτια (μιλά για 300 οικήματα με μικρούς κήπους).

Η/οι Συναγωγή/ές

Το 1228 την κοινότητα του Ηρακλείου επισκέφθηκε ο ραββίνος Baruh ben Isaac από την Παλαιστίνη. Η ρωμανιώτικη ελληνόφωνη κοινότητα του φάνηκε αρκετά “ανήθικη”, και για αυτό έγραψε ένα κείμενο με κανονισμούς, το Takkanoth Kandya. Το 1481 μαρτυρούνται 4 συναγωγές και 400 εβραϊκές οικογένειες

Στα εβραϊκά έγγραφα δίνονται ονόματα έξι συναγωγών επί βενετοκρατίας. Κάποια από αυτά είναι διαφορετικές ονομασίες των ίδιων συναγωγών και τελικά καταλήγουμε πάλι σε τέσσερεις. Τα οθωμανικά έγγραφα αναφέρουν τη λειτουργία δύο μόνο συναγωγών. Η “μεγάλη” συναγωγή που ήταν ρυθμού βασιλικής, βρισκόταν στην περιοχή του παλαιού ξενοδοχείου Ξενία. Υπέστη σοβαρές φθορές από τους βομβαρδισμούς το 1941 και τελικά κατεδαφίστηκε. Η πύλη της συνοικίας επίσης δεν σώζεται. Το εβραϊκό Στενόν, η κύρια οδός της συνοικίας, επίσης δεν σώζεται. Υπήρχε μόνο η πρόσοψη μιας οικίας από αυτές που πιθανόν αναφέρονται ως περικαλλή παραλιακά κτίσματα μέχρι το 1968.

Η κατεστραμμένη συναγωγή του Ηρακλείου ανήκε σε μια ομάδα κτιρίων με κοινά χαρακτηριστικά σε πόλεις με έντονη βενετική επιρροή (Χανιά, Πάτρα, Ζάκυνθος, Κέρκυρα). Η συναγωγή ήταν στον πρώτο όροφο του κτιρίου, ενώ στο ισόγειο υπήρχαν χώροι γαι γραφεία ή για τον επιστάτη του χώρου (shamash). Πρόκειται για μακρόστενα κτίρια, που στο ανατολικό άκρο τους φυλάσσεται η Κιβωτός και στο δυτικό βρίσκεται το Βήμα. Ανάμεσα υπάρχουν καθίσματα για τους πιστούς. Η διαρρύθμιση αυτή επιτρέπει την περιφορά της Τορά, τη συμμετοχή των πιστών σε τελετές είτε στο δυτικό τμήμα είτε στο ανατολικό (που συνήθως είναι στραμμένο προς την Ιερουσαλήμ). Οι συναγωγές τέτοιου τύπου θεωρούνται Ιταλο-βενετικές, αν και υπάρχουν ενδείξεις ότι το αρχικό πρότυπο είναι Ισπανικό.

Η τυπολογία των υπόλοιπων συναγωγών της Ελλάδας ακολουθεί τα κατά τόπους έθιμα και συχνά δηλώνει στοιχεία για την αρχική καταγωγή των κοινοτήτων. Π.χ. Στην ηπειρωτική Ελλάδα οι συναγωγές έχουν τέτοια διαρρύθμιση που εξυπηρετεί περισσότερο τα ρωμανιώτικα έθιμα. Η ρωμανιώτικη παράδοση υποχώρησε ίσως και εξ αιτίας της έλλειψης τυπωμένων λειτουργικών βιβλίων. Οι ρωμανιώτες, ως οθωμανοί υπήκοοι, βρίσκονταν κάτω από τον οθωμανικό νόμο που δεν επέτρεπε την τυπογραφία. Αντίθετα οι Σεφαραδίτες ερχόμενοι από την Ευρώπη, έφεραν μαζί τους πολλά τυπωμένα βιβλία και αυτό βοήθησε στη διάδοση των δικών τους παραδόσεων και εθίμων σε όλες τις κοινότητες.

Η κοινότητα τον 20ο αιώνα και η καταστροφή της

Το 1943 στην Κρήτη υπήρχαν περίπου 400 εβραίοι. Η συντριπτική πλειοψηφία κατοικούσε στα Χανιά (περίπου 350) και οι υπόλοιποι στο Ηράκλειο. Οι εβραίοι από τους Γερμανούς στην πόλη του Ηρακλείου και τους επιβίβασαν στο πλοίο “Τάναϊς” στις 6 Ιουνίου 1944 για να τους στείλουν στο Άουσβιτς. Το πλοίο χτυπήθηκε από βρετανικό υποβρύχιο ανοικτά του Ηρακλείου και βυθίστηκε αύτανδρο. Δεν διασώθηκε κανείς. Η επιχείρηση εξόντωσης τους εξελίχθηκε αναλυτικά ως εξής :

Η σύλληψη των Εβραίων

«Το πρωί της 20ης Μαΐου 1944, στην τρίτη επέτειο της επιχείρησης «Ερμής», σε κάθε εβραϊκό σπίτι παραδόθηκε, γραμμένη στα ελληνικά μια ειδική διαταγή: “Διά την μεταφορά σας πρέπει μαζί με τους εις της οικογένειας συγκαταλέγοντες εβραϊκής φυλής να ετοιμαστείτε αμέσως προς αναχώρηση . Έχετε 45 λεπτά της ώρας να ετοιμασθείτε. Εσείς και οι δικοί σας πρέπει να πάρετε μαζί σας:

Α) Όλα τα προσωπικά χαρτιά.

Β) Όλα τα κοσμήματα και άλλα πράγματα σας αξίας.

Γ) Σημειώσεις περί τραπεζικών πιστώσεων, συμμετοχής σε οικονομικές επιχειρήσεις, περί γαιοκτησίας κ.λπ.

Δ) Κουβέρτες, φορέματα και ρούχα καθώς και πρόχειρα τρόφιμα διά ημέρες. Το συνολικό βάρος αυτών των πραγμάτων οφείλει να μην υπερβαίνει τα 50 κιλά”.
Τη νύχτα της ίδιας ημέρας συνελήφθησαν 314 Εβραίοι στα Χανιά και 26 στο Ηράκλειο, οι οποίοι κρατήθηκαν στις φυλακές της Αγίας, μέχρι τις 3 Ιουνίου. Στις 4 Ιουνίου με στρατιωτικά αυτοκίνητα τους μετέφεραν μέσω Ρεθύμνου στο Ηράκλειο, όπου κρατήθηκαν στις φυλακές του φρουρίου Μαρτινέγκο (Στοά Μακάσι). Φημολογείται ότι μόνο δύο Εβραίοι γλύτωσαν τη σύλληψη κι αυτοί διότι τους έκρυψαν χωρικοί στην Κίσσαμο.

Ο κρητικός λαός συμπαραστάθηκε με κάθε μέσο στους δοκιμαζόμενους συμπατριώτες του. Οι Γερμανοί, ωστόσο, είχαν τον τελευταίο λόγο. Το απόγευμα της 7ης Ιουνίου οι 340 Εβραίοι, με ξύλο και οδυρμούς, επιβιβάστηκαν από το λιμάνι του Ηρακλείου, μαζί με 48 Έλληνες αντάρτες και 112 Ιταλούς αιχμαλώτους στο μοιραίο φορτηγό ατμόπλοιο, το οποίο, όταν νηολογήθηκε στην Αγγλία το 1907, έφερε το όνομα “Hollywood”, ενώ το 1935, όταν πέρασε σε ελληνικά χέρια, μετονομάστηκε σε “Τάναϊς”.

Η βύθιση του πλοίου

Ακολουθώντας την τακτική του νυχτερινού πλού, απέπλευσε μετά τη δύση του ήλιου συνοδευόμενο από δύο μικρά καταδιωκτικά σκάφη και το εξοπλισμένο ιστιοφόρο “Ήρα”, με προορισμό το λιμάνι του Πειραιά.
Το ατμόπλοιο “Τάναϊς” εντοπίστηκε από το αγγλικό υποβρύχιο “Vivid” στις 2.31 π.μ. της 9ης Ιουνίου, όταν πλέον η νηοπομπή βρισκόταν στον τομέα περιπολίας του. Στις 3.12 π.μ. το υποβρύχιο βρέθηκε στην κατάλληλη θέση επιθέσεως και εξαπέλυσε εναντίον του “Τάναϊς” τέσσερις τορπίλες. Δύο λεπτά αργότερα, δύο από τις τέσσερις τορπίλες χτύπησαν το σκάφος και ακολούθησαν ισάριθμες εκρήξεις. Τη στιγμή εκείνη το πλοίο βρισκόταν 23 μίλια βορειοανατολικά του Ηρακλείου. Τα επόμενα 45 λεπτά τέσσερις ακόμα εκρήξεις ακούστηκαν και το πλοίο βυθίστηκε παίρνοντας μαζί του εκατοντάδες ανθρώπινες ζωές. Το ατμόπλοιο “Τάναϊς” βρισκόταν πλέον στον βυθό, σε βάθος 1.858 μέτρων».

Η άποψη που επικράτησε τότε ήταν ότι το πλοίο βυθίστηκε από τους Γερμανούς . Επειδή έχουν γραφτεί πολύ λίγα για το συγκεκριμένο ναυάγιο, την εκδοχή της βύθισης του πλοίου από τους Γερμανούς υποστηρίζει ο δάσκαλος Γ. Καλογεράκης σε δημοσίευμα του στην εφημερίδα «ΠΑΤΡΙΣ»

Τα στοιχεία που στηρίζεται ο κ. Καλογεράκης προέρχονται από τα βιβλία τριών Ελλήνων ιστορικών και ποιο συγκεκριμένα από τους Μουρέλλο, Κάββο, Πολιουδάκη, και από το βιβλίο του Γερμανού αντιναζιστή Μάρτιν Ζέκεντορφ. Παραθέτουμε παρακάτω όσα αναφέρει από τον Πολιουδάκη.

«…οι Εβραίοι της Κρήτης υπέστησαν και αυτοί την εξόντωση, όπως και οι άλλοι ομοεθνείς τους, που βάδισαν προς την «τελική λύση», αλλά με άλλο είδος θανάτου. Πνίγηκαν από τους Γερμανούς 33 μίλια Β.Α. του Ηρακλείου στις 7 Ιουνίου 1944.

Οι συλλήψεις των Εβραίων στα Χανιά έγιναν τα ξημερώματα της 21 Μαΐου 1944 και μετά τους μετέφεραν στην Αγυιά. Στις 4 Ιουνίου μέσα σε πέντε φορτηγά αυτοκίνητα τους πήγαν στο Ηράκλειο. Τους φόρτωσαν στα 4 αμπάρια του Α/Π ΤΑΝΑΪΣ. Μαζί μ’ αυτούς φόρτωσαν και Ιταλούς στρατιώτες, μετά την συνθηκολόγηση της Ιταλίας, καθώς και Έλληνες που είχαν συλλάβει ομήρους μετά την απαγωγή του Κράιπε. Οι αριθμοί των φορτωθέντων κατά εθνικότητα διαφέρουν πάρα πολύ μεταξύ των διαφόρων πηγών που αναφέρουν το θέμα. Ο Μπρόγερ στην απολογία του είπε ότι συνέλαβαν 300 Εβραίους τους οποίους έβαλαν στα αμπάρια του πλοίου ΤΑΝΑΪΣ μαζί με 200 Κρητικούς. Είπε ακόμη ότι το πλοίο βυθίστηκε αύτανδρο και ότι για την σύλληψη και καταβύθιση των Εβραίων της Κρήτης εκδόθηκε απόφαση στη δίκη της Νυρεμβέργης και αντί του Χίμλερ καταδικάστηκε ο Κρόζενμπεργκ. Ο ίδιος συγγραφέας Μάρκος Πολιουδάκης αναφέρει ότι ο φίλος του Στήβεν Σμιθ που γράφει στο Ελληνοκαναδικό Βήμα, στις 25 Δεκεμβρίου 1998, ισχυρίζεται ότι έχει την μαρτυρία του Χανιώτη ναύτη από το πλήρωμα του ΤΑΝΑΪΣ, Αλέκου Αλεβύζου ή Αλεβυζάκη, ο οποίος του διηγήθηκε ότι, ενώ η θάλασσα ήταν ήσυχη, βλέπει ξαφνικά τους Γερμανούς να κατεβάζουν στη θάλασσα μια βάρκα και να μπαίνουν μέσα. Έτρεξε και αυτός με άλλα μέλη του πληρώματος και μπήκαν στην άλλη. Οι Εβραίοι, οι Έλληνες και οι Ιταλοί που ήταν κλειδωμένοι στο αμπάρι, δεν πήραν είδηση. Το πλοίο τινάχτηκε στον αέρα, γιατί οι Γερμανοί προηγουμένως είχαν βάλει ωρολογιακές βόμβες. Οι ίδιοι μπήκαν στις βάρκες, παίρνοντας μαζί τους τον Έλληνα καπετάνιο και το Ελληνικό πλήρωμα. Μια γερμανική φρεγάτα τους μάζεψε αργότερα και τους μετέφερε στον Πειραιά.»

Φωτογραφίες και έγγραφα που αφορούσαν την εβραϊκή κοινότητα.

Η Chrisoula Elhai από τα Χανιά με καταγωγή από το Ηράκλειο, ήταν και εκείνη μέσα στα αμπάρια του πλοίου.

Μερικά από τα ονόματα των θυμάτων του ναυαγίου.

https://blogs.sch.gr/6lykirak