Το Τζαμί της Νερατζέ

Το Τζαμί Νερατζέ ή Τζαμί του Γαζή Χουσεϊν Πασά, ή Ωδείο για τους νεότερους Ρεθυμνιώτες, με το εντυπωσιακό του θύρωμα και τον επιβλητικό μιναρέ του, αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα μνημεία της πόλης του Ρεθύμνου.

Το τζαμί της Νερατζές στις αρχές του 19ου αιώνα σε φωτογραφία Gerola.

 Βρίσκεται στη συμβολή των οδών Εθν. Αντιστάσεως και Εμ. Βερνάρδου, εκεί όπου οι Τούρκοι γκρεμίζοντας ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο δημιούργησαν μια νέα πλατεία (Μεϊντάνι), τη σημερινή Τίτου Πετυχάκη ή Πλάτανος, καταργώντας ουσιαστικά την προγενέστερη ενετική, η οποία βρισκόταν στη σημερινή οδό Κων/νου Παλαιολόγου.

Ιστορία του Μνημείου.
Ο ναός κατασκευάστηκε στα χρόνια της ενετοκρατίας, σαν καθολικό του Μοναστηριού των Αυγουστινιανών μοναχών και αφιερώθηκε στη Santa Maria. Μαρτυρίες αναφέρουν ότι οι Αυγουστίνοι μοναχοί έχτισαν στο Ρέθυμνο το 1601 μια Μονή, της οποίας μάλιστα οι μοναχοί ανέρχονταν σε 6-7. Παράλληλα, από το 1527, οι Ρεθύμνιες αδερφές Μαρία και Αδριανή Muazzo, είχαν ανεγείρει δίπλα στον κυρίως ναό παρεκκλήσι αφιερωμένο στο Corpus Cristi (Σώμα Χριστού), το οποίο διέθετε και καμπαναριό.

Λίγα χρόνια μετά το 1646, που το Ρέθυμνο καταλήφθηκε από τους Τούρκους, ο ναός της Santa Maria μετατράπηκε σε Τζαμί, αφιερωμένο στον πορθητή του Ρεθύμνου Γαζή (νικητής) Χουσεϊν Πασά. Το 1657, χρονιά που ο Χουσεϊν Πασάς ανακλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, περνώντας απ’ το Ρέθυμνο, επιμελήθηκε τη σύνταξη του αφιερωτηρίου του τεμένους του. Για τη συντήρησή του μάλιστα αφιέρωσε τις προσόδους των χωριών Χρομοναστήρι και Πρασσές, που του είχε δωρίσει ο Σουλτάνος, καθώς και τα έσοδα από κάποιους νερόμυλους και άλλα αστικά και αγροτικά ακίνητά του.

Το παρεκκλήσι του ναού που μετατράπηκε σε ιεροσπουδαστήριο.

 Το παρεκκλήσι του ναού μετατράπηκε σε βιβλιοθήκη όπως μαρτυρά η σωζόμενη επιγραφή (Kitabhane) στο καμπύλο αέτωμα του αναγεννησιακού θυρώματός του. Συνεπώς, δίπλα στο παρεκκλήσι θα λειτουργούσε και Ιεροσπουδαστήριο.

Το αναγεννησιακό θύρωμα με την αραβική επιγραφή (kitabhane).

Το 1925, ένα χρόνο μετά την αποχώρηση των Μωαμεθανών από το Ρέθυμνο με τη συνθήκη της Λοζάννης, και συγκεκριμένα την Κυριακή 6 Δεκεμβρίου, μετά από αγιασμό, το Τέμενος Νερατζέ ανακηρύχθηκε σε χριστιανική εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Νικόλαο. Στην πράξη όμως η απόφαση αυτή ποτέ δεν υλοποιήθηκε, και το κτήριο χρησιμοποιήθηκε σαν Ωδείο, χρήση που συνεχίζεται ως τις μέρες μας.

Το εσωτερικό του μνημείου που λειτουργεί σήμερα ως Ωδείο.

Τις τελευταίες δεκαετίες και κατά την αναστήλωση του Μνημείου βρέθηκαν δεκάδες τάφοι της βενετσιάνικης εκκλησίας στο πάτωμα του κτηρίου.

Μορφή του Μνημείου.

Στην αρχική της μορφή, η εκκλησία της Santa Maria ήταν μια κλασική μονόκλιτη Βασιλική με δίριχτη κεραμοσκέπαστη οροφή. Μετά την κατάληψη του Ρεθύμνου από τους Τούρκους, και κατά τη μετατροπή της καθολικής εκκλησίας σε Τζαμί, η προηγούμενη οροφή αντικαταστάθηκε από τρεις ημισφαιρικούς θόλους, τοποθετημένοι ο ένας δίπλα στον άλλο. Για την καλύτερη στήριξή τους οι νέοι κατακτητές επένδυσαν τον παλιό τοίχο με ένα νέο εσωτερικά, ενισχυμένο στα σημεία των «ποδαρικών» όπου συναντιούνται τα τόξα που στηρίζουν τους θόλους.

Η ανατολική πλευρά του κτηρίου.

Από το αρχικό κτήριο, που είναι ελεύθερο από τρεις πλευρές, σώζονται σήμερα η ανατολική με τον ολοστρόγγυλο φεγγίτη, αλλά κυρίως η βορινή, πάνω στην οδό Μανουήλ Βερνάρδου, με τα δυο μεγάλα υψηλόκορμα παράθυρα (όπως αυτά του Αγίου Φραγκίσκου) και με το μεγαλοπρεπέστατο και άριστα διατηρημένο μνημειακό θύρωμα της εισόδου.

Το εντυπωσιακό θύρωμα του μνημείου.

Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει σε αυτό το πραγματικά θαυμάσιο θύρωμα, που μαζί με το θύρωμα του Αγίου Φραγκίσκου, είναι μοναδικά δείγματα αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής. Αποτελείται από δυο ζευγάρια κολώνες περίπου ημικυκλικής διατομής, οι οποίες πατούν πάνω σε ξεχωριστό βάθρο η καθεμιά και καταλήγουν σε κορινθιακού ρυθμού κιονόκρανα που υποβαστάζουν το θριγκό. Ανάμεσα στα δύο ζεύγη των κιόνων δημιουργείται το μεγάλο ημικυκλικό τόξο του ανοίγματος, που υποβαστάζεται από ένα ζευγάρι παραστάδων με απλά επίκρανα και καταλήγει σε ένα ιδιαίτερα τονισμένο φουρούσι που αντικαθιστά το κλειδί. Ολόκληρος ο θριγκός μοιράζεται σε τρεις άνισου μήκους προεκτάσεις και δυο μικρές υποχωρήσεις στο πάνω από τις κόγχες βάθος του τοίχου. Το θύρωμα, που ήδη περιγράψαμε, πιθανότατα κατασκευάστηκε στις αρχές του 17ου αιώνα και ήρθε να αντικαταστήσει παλιότερο που ίσως καταστράφηκε κατά την πειρατική επιδρομή του Ουλούτζ-Αλή το 1571.

Ιστορία και μορφή του μιναρέ.

Το 1887, η Τουρκική Δημογεροντία αποφάσισε να αναγείρει μιναρέ δίπλα στο Τέμενος. Για το σκοπό αυτό κάλεσε τον ονομαστό Ρεθυμνιώτη, πρακτικό μηχανικό, Γεώργιο Δασκαλάκη από το Ρουσσοσπίτι. Σύμφωνα με τις οδηγίες που έλαβε, έπρεπε να κατασκευάσει στο τζαμί της Νερατζές μιναρέ, που να ξεπερνά σε μεγαλοπρέπεια όλους τους μιναρέδες της Ανατολής. Ο Δασκαλάκης, μετά από τρίμηνη περιοδεία στη Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη και αφού μελέτησε πολλούς μιναρέδες, γύρισε στο Ρέθυμνο και υπέβαλλε στην Τουρκική Δημογεροντία τρία σχέδια. Μετά από τρία χρόνια (1890), ο Δασκαλάκης σε συνεργασία με τον τεχνίτη Ιμπραήμ Αλησακδάκι, δημιούργησαν το Μνημείο που σώζεται ως τις μέρες μας.

Το σχέδιο του μιναρέ με την υπογραφή του Γεωργίου Δασκαλάκη.

Ο μιναρές του τζαμιού δεν είναι σίγουρο αν ξεπέρασε σε μεγαλοπρέπεια όλους τους μιναρέδες της Ανατολής, όπως είχε τη φιλοδοξία η Τουρκική Δημογεροντία, αλλά σίγουρα είναι ο υψηλότερος και μεγαλοπρεπέστερος του Ρεθύμνου.

Φωτογραφία του μιναρέ στα μέσα του 20ου αιώνα.

Το αρχικό του ύψος ήταν 35 μ. μαζί με τη μεταλλική απόληξή του, ύψους 1,5μ. που στην κορυφή της είχε την τουρκική ημισέληνο. Αυτή η απόληξη καταστράφηκε από τους πυροβολισμούς των «ενθουσιασμένων» Κρητικών μετά την αποχώρηση των Τούρκων από το Ρέθυμνο το 1924, ή κατά μια άλλη πληροφορία, έπεσε από το δυνατό αέρα τη δεκαετία του 1950.

Η μισοκατεστραμμένη, γέμάτη ρωγματώσεις κορφή του μιναρέ.

Ο μιναρές είναι εξ ολοκλήρου κατασκευασμένος με πέτρες Αλφάς. Στηρίζεται σε μια πολυγωνική βάση και απ’ αυτή «φύεται» ο κορμός του μιναρέ με ισόδομες λίθους με κάθετες ραβδώσεις που εντείνουν το ύψος του. Αυτές οι ραβδώσεις φτάνουν μέχρι τον πρώτο κυκλικό εξώστη με το διακοσμητικό προστατευτικό κιγκλίδωμα. Από κει και πάνω ο μιναρέ συνεχίζεται με νεοκλασικά μορφολογικά στοιχεία, πεσσίσκους με στέψεις και επιστήλιο, που στηρίζουν αισθητικά τον πολυγωνικής μορφής δεύτερο εξώστη, ο οποίος έχει διαφορετικό κιγκλίδωμα. Η πολυγωνική μορφή του μιναρέ συνεχίζεται και από κει και πάνω, με μικρότερη βέβαια διάμετρο, για να καταλήξει η στέψη του σε μορφή πολυεδρικής πυραμίδας. Στη μπροστινή πλευρά του μιναρέ, ορατά από την οδό Εμμ. Βερνάρδου, βρίσκονται χαραγμένα πάνω στην πέτρα τα σύμβολα της οθωμανικής Αυτοκρατορίας: η ημισέληνος με το αστέρι μέσα σε τρίγωνο, καθώς και το «Μασαλάχ» (θρησκευτική μουσουλμανική επιγραφή). Κατά τα χρόνια της τουρκοκρατίας το Ιζάνι, πολλές φορές, διαβαζόταν ταυτόχρονα και από τους δυο εξώστες (σερεφέδες) του μιναρέ.

Τα συμβολα της οθωμανικής αυτοκρατορίας σκαλισμένα πάνω στον κορμό του μιναρέ.

Σημερινή κατάσταση – επισημάνσεις.

 Σήμερα, το κτήριο του Ωδείου είναι, ίσως, το πιο καλοδιατηρημένο μνημείο της παλιάς πόλης του Ρεθύμνου, αφού αυτό επέβαλε η χρήση του ως μοναδικού πολιτιστικού χώρου της πόλης για πολλές δεκαετίες. Παρ’ όλα αυτά η εγκατάλειψη, τουλάχιστον εξωτερικά, αρχίζει να διαφαίνεται.

Η μεταλλική κατασκευή του μιναρέ, κατά τη στιγμή της τοποθέτησής της.

Ήδη, απ’ την κορυφή του μιναρέ αρχίζουν να αποσπούνται και να πέφτουν πέτρες, γεγονός λίαν επικίνδυνο για τους περαστικούς. Για το λόγο αυτό τοποθετήθηκε πριν από μερικά χρόνια μεταλλική προστατευτική κατασκευή περιμετρικά του μιναρέ, για να προστατεύσει τους περαστικούς και το μνημείο αφενός αλλά και για να μπορέσουν να αποτυπωθούν πέτρα-πέτρα τα προβληματικά σημεία του μιναρέ. Πέντε, σχεδόν, χρόνια μετά, ημεταλλική κατασκευή παραμένει, αφού δεν υπάρχουν κονδύλια για την αναστήλωση του μνημείου. Μειδιάματα προκαλεί η παραμορφωμένη και ταλαιπωρημένη σιδεριά που «προφυλάσσει» το ένα απ’ τα δύο υψηλόκορμα παράθυρα του κτηρίου, ενώ στο άλλο απουσιάζει.

Απουσιάζει επίσης απ’ το Μνημείο ο ειδικός φωτισμός που θα αναδείξει τη μεγαλοπρέπεια και την αρχιτεκτονική του τις βραδινές ώρες, όταν οι επισκέπτες, Έλληνες και ξένοι, περιδιαβαίνουν στα στενά της παλιάς πόλης για να απολαύσουν ένα ρομαντικό περίπατο και να θαυμάσουν τα αναγεννησιακά της κτίσματα. Παντελής είναι και η έλλειψη κατατοπιστικών πινακίδων που θα πληροφορούν και θα ενημερώνουν τον κάθε ενδιαφερόμενο για την ιστορία και την αρχιτεκτονική του Τζαμιού.

Ο Δήμος Ρεθύμνου με την υπ. αριθμ. 224/2002 κανονιστική απόφασή του αποφάσισε ότι «για λόγους προστασίας και ανάδειξης του μνημείου Τέμενος Χουσεϊν Πασά (Ωδείο), κρίνεται απαραίτητη η τοποθέτηση σειράς σταθερών μεταλλικών εμποδίων (κολωνάκια με αλυσίδες) σε απόσταση ενός μέτρου από τον τοίχο της Βόρειας όψης». Τα κολωνάκια βέβαια τοποθετήθηκαν αλλά σήμερα αρκετές αλυσίδες είναι σπασμένες για να μπορούν να σταθμεύουν διάφορα δίκυκλα. αλλά κλαι να τοποθετούν τα τραπεζοκαθίσματά τους τα μεζεδοπωλεία της περιοχής.

ΠΗΓΕΣ

https://deredakis

• Αναστασόπουλος Αντώνης, Μνημεία του Ρεθύμνου οθωμανικής περιόδου, Κρητ. Γράμματα, τ.15/16, σ.132, Ρέθυμνο 2000.
• Γιουμπάκης – Τζεκάκης, Ρέθυμνο, Τουριστικός οδηγός, Ρέθυμνο 1967.
• Δημακόπουλος Ιορδάνης, Ένα αναγεννησιακό θύρωμα του Ρεθύμνου, Κ.Χ. τ. 23, σ. 209-223.
• Μουτσόπουλος Νικόλαος, Η παλιά πόλη του Ρεθύμνου, ανάλυση ιστορικών και αρχαιολογικών δεδομένων, Θεσσαλονίκη 1973.
• Σταυρινίδης Νικόλαος, Το Τζαμί του Γαζή Χουσεϊν Πασά, εφ. Κρητική Επιθεώρηση, α.φ.2451,2452, 2453, 15/2/1939.
• Στρατιδάκης Χάρης – Μαλαγάρη Αλκμήνη, Ρέθυμνο-οδηγός για την πόλη, Αθήνα 1994
• Τρούλης Μιχάλης, Ρέθυμνο, Ιστορία – Περιήγηση – Σύγχρονη ζωή, Ρέθυμνο 1998.
• Χαριτάκης Βασίλης, Ρέθυμνο (φωτογρφίες), Αθήνα 1994.