Θρησκευτικά προσκυνήματα στην Κρήτη

Της Ρίκης Ματαλλιωτάκη

Δεν είναι λίγοι εκείνοι που συνδυάζουν άμεσα μια διήμερη, ή ακόμα και μια μονοήμερη εκδρομή με ένα προσκύνημα κι οι οποίοι μάλιστα συχνά το προσκύνημα αυτό επιλέγουν να το κάνουν όσο το δυνατόν πιο απόμερα για να νιώσουν και πιο έντονα το θρησκευτικό συναίσθημα!
Στους ανθρώπους ετούτους λοιπόν απευθύνεται κατά το πλείστον το παρόν κείμενο κατατοπίζοντας τους, όσο επιτρέπει ο χώρος ενός περιοδικού αφιερώματος ,για απομακρυσμένες  μονές που είτε βρίσκονται ακόμα εν ενεργεία, είτε το πέρασμα του χρόνου άφησε και σ’ αυτές βαθύτατο το στίγμα της εγκατάλειψης όπως δυστυχώς και σε πολλά άλλα…..

Νομός Ηρακλείου

Μονή Αγκαράθου

Για όσους θέλουν να επισκεφτούν τη μονή Αγκαράθου, βρίσκεται στο κεντρικό τμήμα της επαρχίας Πεδιάδος, και είναι χτισμένη πάνω σε ύψωμα μιας μεγάλης λοφοσειράς ,η  κορυφή της οποίας ονομάζεται «Σωρός Παντελή»

Για τη Μονή Αγκαράθου έχουν γραφτεί  αρκετές μελέτες, εν τούτοις όμως  εξακολουθούν να παραμένουν  ακόμα αδιευκρίνιστα αρκετά ζητήματα κυρίως σε ότι  αφορά την ίδρυση της καθώς επίσης και τη σχέση της με μεγάλους εκκλησιαστικούς άνδρες που συνδέθηκαν κατά καιρούς με την ιστορία της. Από τις πληροφορίες πάντως που υπάρχουν, το μοναστήρι ιδρύθηκε την πρώιμη  εποχή της Ενετοκρατίας  και υπήρξε κέντρο παιδείας στο οποίο σπούδαζαν νεαροί μαθητές, ιερωμένοι ή και λαϊκοί  που αντέγραφαν τα χειρόγραφα βιβλία ενώ από τον  16ο αιώνα  και μετά είχε   τόση δύναμη στην περιοχή που έγιναν μετόχια της μια σειρά από μικρά ή και μεγαλύτερα πλησιέστερα μοναστήρια.

Κατά δε τη περίοδο της Τουρκοκρατίας,  απλοί ιερομόναχοι μα και ηγούμενοι της Μονής  της Αγκαράθου, δεν δίστασαν να σηκώσουν τα όπλα σχηματίζοντας έως ακόμα και επαναστατικό σώμα που πολέμησε λυσσαλέα τους Τούρκους με αποτέλεσμα ωστόσο την κατά  διαστήματα καταστροφή του μοναστηριού από τους εισβολείς

Σήμερα ο επισκέπτης μπορεί να δει τα σωζόμενα τμήματα του παλαιού μοναστηριού, τον κατανυκτικό ναό με τις σύγχρονες τοιχογραφίες αλλά και την ρογδιά της Αγκαράθου. Πρόκειται για ένα μικρό δέντρο που φύτρωσε μπροστά από το ιερό και οι μοναχοί ανάβουν πάντα ένα καντήλι στον κορμό του. Η παράδοση λέει κάτω από το δέντρο αυτό βρέθηκε η εικόνα της Παναγίας και για το λόγο αυτό χτίστηκε το μοναστήρι. Λέγεται πως στην αρχή ήταν αγριόθαμνος αλλά οι πρώτοι μοναχοί το κέντρισαν ρογδιά – παρά τους φυσικούς νόμους – και το «μπόλι» έπιασε. Από τότε το δέντρο είναι ιερό.

Μονή Παλιανής

Το γυναικείο μοναστήρι της Παλιανής θεωρείται  ένα απο τα παλαιότερα μοναστήρια της Κρήτης – εξ ου και όνομα του, «Παναγία η Παλαιινή»,που με το καιρό  στο στόα του λαού έγινε Παλιανή κι έτσι τελικά και επικράτησε-από τα μάρμαρα δε, τις κολόνες, τις επιγραφές και τα κιονόκρανα που βρέθηκαν γύρω εικάζεται  ότι υπήρξε κάποτε ναός λατρείας της Αθηνάς. Το 1821 οι Τούρκοι το κατέστρεψαν ολοσχερώς κι έσφαξαν τις μοναχές. Μετά τη σφαγή βρέθηκε η εικόνα της Παναγίας κάτω από ένα δέντρο μυρτιάς δίπλα στο νοτιοανατολικό τοίχο της εκκλησίας κι έκτοτε μια λάμπα καίει διαρκώς στα κλαδιά τούτου του δέντρου  που ονομάστηκε Αγία Μυρτιά,κι  οι μοναχές κάνουν καθημερινές λειτουργίες στο συγκεκριμένο σημείο υπενθυμίζοντας πρακτικές της αρχαίας Μινωικής λατρείας δέντρων.

Μονή Βροντησίου

Η αφιερωμένη στον Άγιο Αντώνιο μονή Βροντησίου, βρίσκεται ανάμεσα στα χωριά Ζαρός και Βορίζα, και ακόμα  δεν έχει εξακριβωθεί η ακριβής χρονολογία της κτίσης της, η ονομασία της πάντως πρέπει να σχετίζεται με τον ιδρυτή της, αφού σε έγγραφο του 1323 αναφέρονται 4 ιερείς στο Χάνδακα με το όνομα Βροντίσης

Γύρω στα 1500, κατά τον τελευταίο αιώνα δηλαδή της Ενετοκρατίας, η μονή Βροντησίου εξελίχθηκε σε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα μοναχισμού της Κρήτης, όπου άνθισαν τα γράμματα και οι τέχνες, ιδιαίτερα η ζωγραφική. Σύμφωνα με μια παράδοση μάλιστα εκεί μόνασε ο Μιχαήλ Δαμασκηνός και κατά τη διάρκεια της εκεί παραμονής του φιλοτέχνησε έξι από τις πιο γνωστές εικόνες του, που παρέμεναν στο μοναστήρι μέχρι το 1800 ενώ σήμερα εκτίθενται στη Συλλογή της Αγίας Αικατερίνης των Σιναιτών. Στις μέρες μας αν και η μονή έχει χάσει μεγάλο μέρος της παλιάς της αίγλης από την κατεδάφιση του φρουριακού συγκροτήματος και την ανέγερση νέων κτισμάτων, εξακολουθεί να είναι επιβλητική. Λίγο πριν την είσοδο του μνημείου, πλάι σε αιωνόβιο πλατάνι, σώζεται μια μνημειακών διαστάσεων κρήνη του 15ου αιώνα, οι της οποίας  οι ανάγλυφες παραστάσεις που εικονίζουν τον Αδάμ και την Εύα στον Παράδεισο, το Θεό και στα πόδια τους τέσσερις φιγούρες που συμβολίζουν τους τέσσερις ποταμούς της Εδέμ, από το στόμα των οποίων τρέχουν αντίστοιχοι κρουνοί με νερό, έχουν εκτελεστεί με μοναδική καλλιτεχνική δεξιότητα!

ΝΟΜΟΣ ΧΑΝΙΩΝ

Μονή της Αγίας Τριάδας των Τζαγκαρόλων

Η Μονή της Αγίας Τριάδας των Τζαγκαρόλων άρχισε να χτίζεται αρχές του 17ου αιώνα από τη βενετοκρητική οικογένεια των Τζαγκαρόλων στη θέση κάποιας άλλης,  μικρότερης, ιδιοκτησίας του ιερομονάχου Ιωακείμ Σοφιανού. Η Μονή συνέχισε να ακμάζει στα χρόνια της τουρκοκρατίας, αν και με προβλήματα, και κατά το 1821 κάηκε μεγάλο μέρος της από τους τούρκους και χάθηκαν πολλά από τα κειμήλιά της.

Σήμερα, παρά τις μεταγενέστερες προσθήκες που υπέστη,  η Μονή διατηρεί αρκετά την αρχική της μορφή,που συνδέεται με την επικράτηση του Μανιερισμού στην Κρήτη από τα μέσα του 16ου αιώνα, καθώς και με την παιδεία των κτητόρων, όπως φαίνεται και από τις δίγλωσσες επιγραφές. Αν και το μεγαλύτερο μέρος των κειμηλίων χάθηκε στις διάφορε ιστορικές περιστάσεις, στο μικρό μουσείο εκτίθενται εικόνες, μεταξύ των οποίων του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου (16ος αι.), του Αγίου Νικολάου (17ος αι.), του ένθρονου Παντοκράτορα, της Ζωοδόχου Πηγής και της Δευτέρας Παρουσίας, έργα του γνωστού Χανιώτη ζωγράφου Εμμανουήλ ιερέα Σκορδύλη γύρω. Επίσης φυλάσσονται χρυσοκέντητα άμφια, χειρόγραφο λειτουργικό ειλητάριο του 12ου αιώνα, νεώτερα χειρόγραφα, βιβλία και έγγραφα, σταυροί και άλλα εκκλησιαστικά κειμήλια.

Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει το ισόγειο, θολωτό οστεοφυλάκιο με τον κομψό κοιμητηριακό ναΐσκο του Σωτήρα στον όροφο, η τράπεζα, το αρχικό ηγουμενείο, καθώς και οι υπόγειοι θολωτοί χώροι του ελαιοτριβείου, της κρήνης, της μεγάλη δεξαμενής και της οιναποθήκης. Την ανατολική πτέρυγα καταλαμβάνει το μεγάλο κτήριο της πρώην Εκκλησιαστικής Σχολής, που λειτουργούσε εδώ από τα τέλη του 19ου αιώνα ενώ στη  βόρεια πλευρά της Μονής υπάρχει το νεώτερο, θολωτό ελαιοτριβείο του 18ου αιώνα και μια σειρά από κτίσματα για το βοηθητικό προσωπικό.

Μονή Γουβερνέτου.

Τέσσερα μόλις χιλιόμετρα  μετά μονή  της Αγίας Τριάδας  βρίσκεται η μονή Γουβερνέτου. η οποία χτίστηκε το 1548 προς τιμή της Παρθένου Μαρίας ή της Κυρίας των Αγγέλων. Για τους ντόπιους είναι πιο γνωστή σαν το μοναστήρι του Αη Γιάννη του Ξένου ή απλά σαν Γουβερνέτο. κι εορτάζει  στις 7 Οκτωβρίου. Η αρχιτεκτονική του έχει φανερά Βενετσιάνικες επιρροές, .  θολωτός ναός έχει πρόσοψη διακοσμημένη με βενετσιάνικα γλυπτά και βρίσκεται κεντρικά τοποθετημένος σε οχυρωματικού τύπου περίφραξη 40Χ50 μ. με πύργους στις 4 γωνίες.

Και αυτό το μοναστήρι καταστράφηκε από τους Τούρκους την περίοδο του 1821 σήμερα όμως  λειτουργεί κανονικά και διοικητικά ανήκει στο μοναστήρι της Αγίας Τριαδας

Μονή Χρυσοσκαλίτισσας

Το Μοναστήρι της Χρυσοσκαλίτισσας , που είναι αφιερωμένο στην Παναγία και στην Αγία Τριάδα,  βρίσκεται σε απόσταση 72 χιλιομέτρων νοτιοδυτικά των Χανίων, είναι χτισμένο πάνω σε σε απότομα βράχια  κι έχει  θέα το Λυβικό πέλαγος.

Για την προέλευση του ονόματος  της μονής υπάρχουν πολλές εκδοχές. Μια από αυτές τις εκδοχές αναφέρει ότι μια μέρα ένα παιδί που έπαιζε στον περίβολο έπεσε από τον τοίχο κάτω κι η μητέρα του μόλις το είδε  παρακάλεσε την Παναγία να κάνει το παιδί της καλά και εκείνη θα έφτιαχνε ένα χρυσό σκαλί στη  χαρη της Μονή. Άλλη εκδοχή πάλι λέει  πως κάποτε το μοναστήρι ήταν τόσο πλούσιο που τα σκαλιά του ήταν χρυσά, κι άλλη εκδοχή πάλι αναφέρει πως κάτω από τα κανονικά σκαλιά, τα πέτρινα , οι μοναχοί έκρυβαν χρυσά και αργυρά κειμήλια για να τα προφυλάξουν  από τους Τούρκους κι αυτά είναι τόσα πολλά που μπορούν να χρυσώσουν όλη τη Κρήτη. Όποια εκδοχή πάντως κι αν ισχύει η θέα από κει πάνω είναι τόσο πανοραμική που κόβει την ανάσα

ΝΟΜΟΣ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

Μονή Πρεβέλης

Δυτικά από τις εκβολές του Κουρταλιώτη ποταμού, μέσα σ’ ένα καταπράσινο τοπίο βρίσκεται χτισμένο το Κάτω μοναστήρι Πρέβελη χτισμένο πλάι σ’ ένα ποταμάκι μ’ ένα γεφύρι.. Το καθολικό του, είναι αφιερωμένο στον Ιωάννη τον Πρόδρομο και η καμπάνα του έχει χρονολογία 1594.  Τρία χιλιόμετρα παρακάτω, χτισμένο σε βραχώδη τοποθεσία, βρίσκεται το Πίσω μοναστήρι Πρέβελη, που είναι και το σπουδαιότερο, και το καθολικό του είναι αφιερωμένο στον Iωάννη το Θεολόγο τον Ευαγγελιστή κι η καμπάνα του έχει χρονολογία 1629. Η μονή ιδρύθηκε τον 16ο ή 17ο αιώνα κι ο  δίκλυτος ναός κτίστηκε το 1836 στα χρόνια της Ενετοκρατίας. Καταστράφηκε το 1866 και ανακαινίστηκε το 1911. Στα 1900 κατασκευάστηκε το σημερινό ηγουμενείο, που περιβάλλεται από 20 κελιά, ενώ το παλιό μετατράπηκε σε ξενώνα. Η Μονή έλαβε μέρος σ’ όλους τους απελευθερωτικούς αγώνες και τις επαναστάσεις των Κρητικών. Στη νεότερη ιστορία, κατά τη μάχη της Κρήτης, ήταν κέντρο φυγάδευσης των συμμαχικών στρατευμάτων. Μέσα στη Μονή υπάρχει ένας ολόχρυσος Σταυρός με τίμιο ξύλο και πολύτιμους λίθους ο οποίος θεωρείται θαυματουργός. Το Μουσείο της Μονής περιέχει εκκλησιαστικά κείμενα, άμφια, κτητολόγια, το σιγίλιο του Γρηγορίου του Ε’ για την ανακήρυξη της Μονής σε σταυροπηγιακή το 1789 καθώς και βιβλιοθήκη.

Δυστυχώς το μοναστήρι  είναι έρημο σήμερα

Μονή Αρσανίου

Η Μονή Αρσανίου βρίσκεται σε απόσταση 12 χιλ. ανατολικά του Ρεθύμνου και θα  πρέπει να ιδρύθηκε στα χρόνια της Ενετοκρατίας από κάποιο μοναχό Αρσένιο που έδωσε το όνομά του στο μοναστήρι. Σύμφωνα με άλλη άποψη το όνομα προέρχεται από κάποια Αρσινόη που αφιέρωσε την περιουσία της για να χτιστεί το μοναστήρι. Ο σταυροειδής ναός με τον τρούλο που βλέπει σήμερα ο επισκέπτης οικοδομήθηκε το 1888 και είναι αφιερωμένος στον Άγιο Γεώργιο. Πρόκειται για τον δεύτερο ναό που ανεγέρθη στη θέση του παλαιότερου που είχε εγκαινιαστεί το 1600. Το μοναστήρι ανακαινίστηκε το 1970 και το καθολικό τοιχογραφήθηκε γύρω στο 1988/90. Διαθέτει μουσείο και συνεδριακό κέντρο.

Μονή Αρκαδίου

Βορειοδυτικά του Ψηλορείτη, σε υψόμετρο σχεδόν 500 μέτρων , βρίσκεται το μοναστήρι και η Ιερά Μονή Αρκαδίου η οποία, σύμφωνα με την παράδοση, θεμελιώθηκε από τον Αυτοκράτορα του Βυζαντίου Αρκάδιο τον 5ο αι. μ.Χ. και από αυτόν πήρε και τον όνομά του το μοναστήρι., η επιστημονική άποψη ωστόσο υποστηρίζει ότι τόσο ή ίδρυση όσο και η ονομασία του μοναστηριού οφείλονται μάλλον σε κάποιον μοναχό Αρκάδιο.
Σύμφωνα με επιγραφή, ο δίκλιτος ναός του Αγίου Κωνσταντίνου και της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα ανεγέρθη το 1587 και αποτελεί επομένως έργο της βενετοκρατίας, όπως φαίνεται και από την πληθώρα στοιχείων αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής. Το καθολικό είναι τοποθετημένο στο κέντρο της τετραγωνικής κάτοψης του συγκροτήματος περιμετρικά του οποίου αναπτύσσονται τα κελιά και οι βοηθητικοί χώροι του Μοναστηριού. Το γεγονός που χωρίς αμφιβολία έγινε η αιτία να καθιερωθεί η Μονή Αρκαδίου ως ιστορικό σύμβολο ήταν η επανάσταση του 1866-1869 κατά την οποία ο Κωστής Γιαμπουδάκης από το χωριό Άδελε έβαλε φωτιά στην πυριτιδαποθήκη όπου ήταν συγκεντρωμένοι οι πολιορκημένοι και ανατίναξε ολόκληρο το Μοναστήρι μετατρέποντάς το σε αιώνιο σύμβολο ελευθερίας.

ΝΟΜΟΣ ΛΑΣΙΘΙΟΥ

ΜΟΝΗ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΚΕΡΑΣ

Η μονή,  που είναι αφιερωμένη στο Γενέσιο της Θεοτόκου,  αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα μοναστηριακά συγκροτήματα της Κρήτης και η αρχαιότερη μνεία του ονόματός της γίνεται σε έγγραφο του 1333, εποχή κατά την οποία αποτελούσε φέουδο του Λατινικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης και ενοικιαζόταν από την πληρεξούσιό του L. Morosini στον Mario Cornario. Έχει υποστηριχθεί  ότι η ίδρυση της Μονής συνδέεται με τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας που βρίσκεται σήμερα στο ναό του Αγίου Αλφόνσου στο Εσκουιλίνο της Ρώμης και αποτελούσε κατά την παράδοση έργο του Αγίου Λαζάρου, μοναχού και αγιογράφου που έζησε την εποχή του εικονομάχου αυτοκράτορα Θεοφίλου (9ος αι.). Η ίδια εικόνα έχει χρονολογηθεί, είτε στον 11ο αι. (G. Gerola), είτε στον 16ο αι. (Α. Ξυγγόπουλος). Είναι πάντως γεγονός ότι η αρχαιότερη φάση τοιχογραφικού διακόσμου στο καθολικό ανάγεται στη δεύτερη δεκαετία του 14ου αι.

Η εικόνα της Παναγίας της Καρδιώτισσας συνδέθηκε με θαυματουργικές ιδιότητες, μνεία των οποίων γίνεται ήδη στα 1415 από τον Chr. Buondelmondi. Σύμφωνα με την παράδοση, η εικόνα στη διάρκεια της Εικονομαχίας μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη, αλλά επέστεψε μόνη της στη μονή. Ακουλούθησε δεύτερη μεταφορά, κατά την οποία μάλιστα δέθηκε με αλυσίδα σε μαρμάρινο κίονα, αλλά και πάλι επέστρεψε, δεμένη πάνω στον κίονα που εκτίθεται στο προαύλιο της μονής. Στην περίοδο της Ενετοκρατίας η εικόνα κλάπηκε από έναν έμπορο κρασιού και μεταφέρθηκε στη Ρώμη. Στα 1735 αντικαταστάθηκε από άλλη εικόνα, διαφορετικού εικονογραφικού τύπου, η οποία θεωρείται σήμερα εξίσου θαυματουργή. Και αυτή εκλάπη στα 1982 από αρχαιοκαπήλους, οι οποίοι στη συνέχεια συνελήφθησαν.

Στα 1720 η μονή έγινε σταυροπηγιακή με πρωτοβουλία της οικογένειας Μαγγανάρη, που την ανακαίνισε ενώ στα 1866 και 1867 υπήρξε ορμητήριο Κρητών επαναστατών.

Μονή Καψά

Σαράντα χιλιόμετρα νότια από τη πόλη της Σητείας, στην έξοδο τού φαραγγιού “Περιβολάκια” χτισμένη πάνω σε απόκρημνους βράχους με απέραντη θέα στο Λιβυκό Πέλαγος βρίσκεται η μονή Καψά.

Το πότε ακριβώς πρωτοχτίστηκε η μονή είναι άγνωστο, αν και μερικοί τοποθετούν την ίδρυσή της, χωρίς ωστόσο ιδιαίτερα στοιχεία, στα μέσα τού 15ου αιώνα. Πάντως μέχρι το 1841 υπήρχε μια μικρή εκκλησία, χτισμένη μέσα σε σπηλιά, αφιερωμένη στον Άγιο Ιωάννη το Βαπτιστή και λίγα κελιά. Το ιερό της εκκλησίας βρίσκεται μέσα σε μια σπηλιά ενώ το υπόλοιπο μέρος της είναι χτισμένο έξω απ’ τη σπηλιά. Οι δύο μικρές τρύπες στο έδαφος της σπηλιάς αυτής φημολογείται ότι έγιναν από τα γόνατα του αγίου κατά τη διάρκεια των προσευχών του. Το μοναστήρι γιορτάζει κάθε χρόνο στις 29 τού Αυγούστου.

ΜΟΝΗ ΕΞΑΚΟΥΣΤΗΣ

Το μοναστήρι της Εξακουστής βρίσκεται σε απόσταση 18 χιλιομέτρων από την Ιεράπετρα και το καθολικό της είναι αφιερωμένο στη Γέννηση της Θεοτόκου. Η χρονολογία ίδρυσής της παραμένει άγνωστη  ανοικοδομήθηκε πάντως στα τέλη του περασμένου αιώνα.

ΜΟΝΗ ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗΣ

Η μονή βρίσκεται σε απόσταση 24 χλμ. από τον Άγιο Νικόλαο κι  είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου και στη Ζωοδόχο Πηγή. Ιδρύθηκε το 12ο αιώνα και  την περίοδο της Τουρκοκρατίας  λειτουργούσε  εντός της κρυφό σχολειό. Επίσης, στη μονή έβρισκαν καταφύγιο και πολλοί επαναστάτες.